16. septembra 1987. godine u lepom kanadskom gradu Montrealu desilo se nešto zapanjujuće i zadivljujuće, nešto u pravom smislu reči čudesno. Predstavnici svih država sveta su, rukovođeni racionalnim naučnim argumentima i težeći ka opštem dobru stanovnika planete, ljudskih, životinjskih, biljnih, čak i mikroorganizama, sklopili sporazum koji oličava humanost, plemenitost i nesebičnost, a ponajviše brigu za buduće generacije.
Danas žive generacije su izrazile spremnost da se suoče sa konkretnom ekonomskom cenom u interesu budućih generacija i da umesto jeftinih i profitabilnih supstanci pređu na skuplje i komplikovanije zamene – da se odreknu delića svog komfora zarad budućnosti koja ide dalje od sopstvene dece i unuka. Ovaj uzvišeni trenutak nije jedinstven, ali je jednostavan za razumevanje, efektan, odlično dokumentovan i deo naše svakodnevnice u bukvalnom smislu reči svakog dana: više kad je dan sunčan, manje kad je oblačan, ali stalno oko nas, omogućujući vredni delić blagostanja svakog od nas.
Činjenica da se to ne slavi dovoljno i da su ljudi u većini i dalje potpuno neobavešteni o tome je istovremeno tužna i sramotna – i jedan od ključnih razloga za daleko šire probleme i nesuglasice koje imamo.
U kratkim crtama – ovo je priča o zajedničkom i uspešnom naporu nauke, ekonomije i politike na zaštiti ozona u Zemljinoj atmosferi. Ozon – molekul kiseonika sa tri atoma (O3) umesto uobičajena dva (O2) – nalazi se u povećanoj koncentraciji u stratosferi, i to donjoj stratosferi, najviše između 15 i 25 kilometara iznad nivoa mora. Ozon se najvećim delom formira kroz električna pražnjenja (otuda karakterističan miris vazduha nakon oluje sa grmljavinom) i delovanje kosmičkog ultraljubičastog zračenja. Upravo ovo potonje je ključ astrobiološke i ekološke uloge ozonskog sloja: on vrlo efikasno štiti niže slojeve atmosfere i površinu naše planete od UV zračenja talasne dužine manje od oko 310 nanometara.
Konkretno, on blokira UV-C tip zračenja od kontakta sa živim organizmima na našoj planeti, što je veoma srećna okolnost. (Deo manje energičnog UV-B zračenja je takođe blokiran, a upravo zbog onog drugog dela koristimo kreme za sunčanje, u cilju smanjenja rizika od malignih oboljenja kože.) Iz raznoraznih evolucionih razloga, dobar deo života na Zemlji, a naročito oblici života koji su u temeljima lanaca ishrane, poput fitoplanktona i diatomejskih algi u gornjih par centimetara površine okeana, mora, jezera i reka, živi blizu granice tolerancije za ultraljubičasto zračenje. To znači da i sasvim skromno povećanje UV fluksa može dovesti do masovnog izumiranja ovih mikroorganizama, koje onda lančano dovodi do izumiranja onih živih bića koja su na daljim karikama lanca ishrane.
Ljudi su odavno znali – ili bar podozrevali – da pojedine prirodne katastrofe poput velikih vulkanskih erupcija dovode do smanjenja i oštećenja ozonskog sloja, koji se nakon toga regeneriše, kao što je činio tokom poslednjih najmanje dve i po milijarde godina. Međutim, šta je sa ljudskom delatnošću, posebno industrijskom, koja utiče na hemijski sastav atmosfere na način koji je potpuno nov u istoriji planete?
Meksički fiziko-hemičar Mario Molina i njegov stariji kolega na Univerzitetu Kalifornije u Berkliju, Frenk Šervud Rouland, su u periodu od 1973 do 1985. godine proučavali interakciju atmosferskog ozona sa raznim stabilnim neorganskim molekulima, naročito onim koji sadrže halogene elemente poput fluora i hlora. Ispostavilo se, prilično neočekivano, da visoka stabilnost jedinjenja kao što su hlorofluorougljenici (CFC, od engleskog chlorofluorocarbons) i hidrohlorofluorougljenici (HCFC, od eng. hydrochlorofluorocarbons) dovodi do toga da i vrlo male količine ovih supstanci opstaju veoma dugo u atmosferi i u stanju su da katalizuju raspadanje ozona u ogromnim količinama.
Tipični pojedinačni primer supstance iz ove grupe jeste dihlorofluorometan (CCl2F2 ), gust bezbojni gas bez mirisa i ukusa u narodu poznat kao freon. Freon je masovno korišćen u frižiderima, automobilskim hladnjacima i čitavom nizu drugih industrijskih primena u drugoj polovini 20. veka. Druge vrste CFC-ova su gasovi koji su se standardno koristili za raspršivanje u sprejevima, lakovima, kućnoj hemiji i kozmetici. Kao takvi, oni su bili izuzetno profitabilni.
Međutim, ono što se ispostavilo jeste da razaraju ozonski sloj – i zbog toga su najpre iz naučnih krugova počeli da se pojavljuju pozivi na njihovo ograničenje i, tokom vremena, potpuno ukidanje. Ovo se pojačalo kada je tim britanskih naučnika 1985. godine otkrio antarktičku ozonsku rupu (popularni naziv za drastično smanjenje ozona iznad polarnih oblasti, najizraženije u sezoni lokalnog proleća).
Holandski meteorolog i klimatolog Pol Krucen takođe se bavio hemijom ozona, naročito efektima koje na ozonski sloj imaju azotni oksidi, poznati pod generičkom oznakom NOX. Izvesna količina ovih supstanci oslobađa se prilikom proizvodnje i korišćenja veštačkih đubriva (pored prirodne emisije iz, na primer, vulkanskih erupcija ili oluja na Suncu). Krucen je pokazao da su i ove supstance nažalost veoma stabilne i veoma lako učestvuju kao katalizatori u rasturanju ozona i njegovom pretvaranju u obični molekularni kiseonik. Za ove epohalne radove, Molina, Rouland i Krucen su 1995. godine dobili i najveće naučno priznanje, Nobelovu nagradu za hemiju, kako zvanično kratko obrazloženje navodi „za svoj rad u atmosferskoj hemiji, sa naglaskom na nastajanje i raspadanje ozona.“
I gle čuda! Čak i pre otkrića ozonske rupe, nakon što su prvi radovi Moline i Roulanda pokazali da su CFC-ovi izuzetno destruktivni za atmosferski ozon, počev od 1978. godine ekološki svesnije države su počele da ograničavaju korišćenje sprejeva sa ovim supstancama. Kao što se i moglo očekivati, prve su to učinile SAD, Kanada i Norveška. Nakon otkrića antarktičke rupe, stvar je postala prilično urgentna, tako da su, dobrim delom pod pritiskom administracije predsednika Regana, UN donele nacrt protokola koji je potom u septembru 1987. usvojen na samitu u Montrealu.
Montrealski protokol je zapravo naziv za dva sporazuma o zaštiti atmosferskog ozona, koji zajedno sa 9 docnijih dopuna i amandmana od kojih je najnoviji usvojen u Kigaliju, Ruanda, 2016. godine, čine obiman korpus međunarodnih propisa. Kako vrlo rečita preambula sporazuma kaže, države potpisnice su ga donele
Prepoznajući da globalne emisije određenih supstanci mogu značajno umanjiti i na druge načine izmeniti ozonski sloj na način koji će vrlo verovatno izazvati negativne posledice po ljudsko zdravlje i prirodnu sredinu…
Na osnovu naučnog razumevanja prirode problema, serija ograničenja je postavljena i definisana da bi se obustavila proizvodnja i korišćenje CFC-ova i drugih supstanci koje oštećuju atmosferski ozon i time povećavaju fluks ultraljubičastog zračenja na površini planete.
Ovi sporazumi su ratifikovani od strane 198 ugovornih strana, odnosno 197 država i Evropske Unije, što ih čini prvim univerzalno ratifikovanim ugovorima u istoriji Ujedinjenih Nacija i pionirskim globalnim sporazumom. Dakle, još jednom: Montrealski protokol su prihvatile i velike i male, i ostrvske i kontinentalne, i bogate i siromašne zemlje; prihvatili su ga i Indija i Pakistan, i Izrael i arapske zemlje, i Kina i Vijetnam, i Etiopija i Eritreja, i Severna i Južna Koreja, i Srbija i Hrvatska, i Azerbejdžan i Jermenija. Tadašnja SFR Jugoslavija je bila među originalnim potpisnicima, a danas su to sve eks-jugoslovenske zemlje. Što je još interesantnije, sporazum je bio toliko dobro pripremljen i čvrsto naučno utemeljen da niko nije imao ikakvu ozbiljniju primedbu.
Koje su bile posledice?
Posledice su, danas se već može sasvim otvoreno i nedvosmisleno reći, bile sjajne. Ograničenja na korišćenje CFC-ova su stupala na snagu kao što je predviđeno i od sredine 1990-tih se antropogena emisija ovih supstanci smanjila na manje od 1% one koja je prethodila sporazumu. Sve detaljniji satelitski nadzor atmosfere pokazao je da nijedna od država potpisnica nije ni pokušavala da izigra sporazum i ispusti značajnije količine zabranjenih supstanci u atmosferi. Iako korišćenje starih uređaja, poput polovnih frižidera ili automobila, dovodi do toga da emisija nije svedena egzaktno na nulu, smanjenje je bilo dovoljno radikalno da preokrene trend oštećenja atmosferskog ozona.
Već od 2003. godine zapažena su prva poboljšanja u stanju ozonskog sloja – to je svega 16 godina nakon Montrealskog protokola. S obzirom na ogromnu inerciju zemaljskih sistema, ovo je neverovatno, fantastično brzo; adekvatno poređenje bilo bi kada biste progutali paracetamol i temperatura počela da vam se vraća u normalu nakon otprilike 7 sekundi!
Najnoviji podaci koje je ove, 2023. godine, saopštila nadležna komisija UN, ukazuju da je stopa oporavka ozonskog sloja takva da će se nivo ozona širom sveta vratiti na referentni nivo iz sredine 20. veka oko 2040. godine; polarnim oblastima biće potrebna još koja decenija više, ali trend je kristalno jasan i očigledan. Po mnogim parametrima, ishodi Montrealskog protokola su znatno bolji od očekivanih, čak i onih očekivanih u naučnim krugovima, koje trolovi sa društvenih mreža i pivo-ispred-dragstora filozofi uvek prozivaju kao „utopističke“.
Sve u svemu, Montrealski protokol se u ovih skoro 40 godina dokazao kao:
– inspirisan naukom;
– vođen plemenitim ciljevima;
– globalan po samoj svojoj suštini; i
– izuzetno uspešan po svojim posledicama.
Šta bi iko više mogao poželeti? Kakav bi još zahtev mogao da se postavi pred jedan međunarodni sporazum? Ko ima dovoljno (kvazi)intelektualne drskosti da tvrdi da su medjunarodni sporazumi uvek cinični, neiskreni i/ili neefikasni?
I tu bi se ova priča mogla i završiti, samo da i skoro 40 godina kasnije nema širokog nerazumevanja u kojoj meri ljudska bića utiču na planetu i u kojoj meri su globalni pristupi neophodni da bi Zemlja nastavila da bude nastanjiva planeta. Monstruozne gluposti koje često slušamo iz srpskih medija i „društvenih medija“ o tome kako navodno “planeta samu sebe leči” koje su gotovo zaštitni znak neznanja i naučne nepismenosti, nadmašene su samo onim drugim glupostima o tome kako međunarodni sporazumi „služe samo bogatima“ i slični cinizmi koji su deo standardnog parolaškog repertoara domaćeg nacional-boljševizma.
Naravno da to nije tačno – i Montrealski protokol je odličan i dobro dokumentovan kontraprimer tim propagandnim lažima i trolovanjima. Cena ukidanja CFC-ova i njihove zamene drugim, skupljim supstancama koje ne oštećuju ozonski sloj bila je i ostala vrlo velika – ali je plaćena i plaća se bez ikakvog protivljenja i gunđanja na globalnom nivou, jer je opstanak ozonskog sloja očigledan interes svih. I najveći zagovornici slobode tržišta, kao i najveći nacionalisti u raznim zemljama širom sveta su to prihvatili – ako su imali kognitivnih sposobnosti (čitaj: inteligencije) da stvar razumeju. Kao i kod mnogih drugih stvari, pristupanje i poštovanje međunarodnih sporazuma nije stvar ideologije, već stvar inteligencije.
Koja – inteligencija – najviše nedostaje na ekstremima političkog i kulturnog spektra, u skladu sa uvek iznova potvrđenom teorijom potkovice.
Kao što je otac hipoteze o Gaji, Džejms Lavlok , više puta naglašavao, ogromni problem velikog dela savremenog eko-aktivizma jeste ne samo odsustvo naučnog obrazovanja, već i jasno neprijateljski stav brojnih aktivista prema nauci. Dobro je poznato da je dobar deo onoga što se provlači kao „ekološki odgovorna“ politika ili idejna platforma zasnovano na magijskom načinu mišljenja, koji je, naravno, sušta, potpuna i nepomirljiva suprotnost naučnom načinu mišljenja.
A ako želimo ne nužno prosperitetnu, nego ikakvu budućnost, potreban nam je ovaj potonji.
*Stavovi izraženi u kolumnama predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.