Foto: Unsplash
Pre par meseci u britanskim medijima osvanula je veoma neobična vest, koja je privremeno uzburkala tviter ekspertsku javnost. Naime, u svom tabloidnom stilu britanski mediji naglašavali su mogućnost da Poljska prestigne Ujedinjeno Kraljevstvo po bogatstvu po glavi stanovnika. Naravno, takav rezultat bi podrazumevao da Poljska nastavi sa sadašnjim solidnim stopama rasta, koje ima već 40 godina (manje verovatno). Takođe, podrazumeva da u sledećih 12 godina Ujedinjeno Kraljevstvo raste istim niskim stopama koliko je britanska privreda rasla i u prethodnih 12 godina (više verovatno). To je za britansku javnost, čak i onu ekspertsku, delovalo kao praktično nemoguće.
Dok prosečan čitalac zamišlja kako je i zašto država iz koje dolazi njen vodoinstalater postala dovoljno bogata da postoji šansa da za 12 godina prestigne državu domaćina, on ne razmišlja da su određeni delovi bivšeg socijalističkog bloka to već učinili.
Glavni grad Češke Republike već danas ima veći BDP po glavi stanovnika za ¼ od proseka Ujedinjenog Kraljevstva danas, kao i Ujedinjenog Kraljevstva iz 2007. kada je on bio na istorijskom vrhuncu. Mereno po paritetu kupovnih snaga, Poljskoj susedna Mađarska je već danas na 2/3 bogatstva po glavi stanovnika Ujedinjenog Kraljevstva, a na 4/5 Italije ili Japana. Slovačka sa svojih pet miliona stanovnika ima veću privredu od celog Zapadnog Balkana, a bogatstvo po glavi stanovnika joj je bliže Španiji nego Srbiji.
Slika nije izgledala ovako do ne tako davno. Pre 31 godinu lideri Mađarske, Poljske i tadašnje Čehoslovačke sastali su se u zamku Višegrad u Mađarskoj, na istorijskom mestu gde su se davne 1331. sastali i vladari srednjevekovnih kraljevina na čiji se kontinuitet pozivaju aktuelne države. U tom trenutku u pitanju su bile države sa istim problemima, istim ciljevima i sličnom modernom istorijskom sudbinom, koje su odlučile da sarađuju i zajedno prevaziđu trenutni položaj i iskorače odlučnije u neizvesni reformski proces. Posle 31 godine, može se dosta utemeljenije govoriti o rezultatima ove saradnje i reformskog kursa, a te vesti stižu i koliko se vidi i do Londona.
Višegradska grupa i saradnja
Kada su se lideri Višegradske grupe po prvi put sastali 1991. pred njima je bio veliki zadatak. Državama je bila potrebna odlučnija reforma od komandne privrede ka tržišnoj ekonomiji, od autoritarnog poretka gde su država-obaveštajna služba-partija bili sinonimi ka poretku koji bi bio demokratski po evropskom modelu. Uz navedene komplikovane reforme u političkoj i ekonomskoj sferi, ove države su morale da ispune komplikovane kriterijume iz Kopenhagena da bi postale članice Evropske unije, kao i zahtevne reforme u oblasti vojske, da bi postale članice NATO-a.
Višegradska grupa nastala je kao odličan model da države iz ovog regiona razmenjuju iskustva, ekonomski se povezuju, politički pronalaze zajedničke oblasti saradnje i na kraju zajedno pristupe Evropskoj uniji i Severnoatlanskoj alijansi, kao finalnom cilju i potvrdi svojih reformskih procesa. Kao što je u jednom od prethodnih članaka analizirano, države Višegradske grupe ovaj proces startovale su na istoj poziciji kao Belorusija. Prosečan Belorus je 1991. imao viši stepen bogatstva po glavi stanovnika od prosečnog Poljaka, a mogao je da očekuje i nešto duži životni vek.
Dugo vremena dok su države Višegradske grupe sprovodile nepopularne reforme, privatizaciju, deregulaciju i komplikovan proces eliminisanja komunističkih autoritarnih struktura iz institucija, Belorusiju su krasili politički kontinuitet i ekonomska stabilnost, a većih razlika u bogatstvu između V4 grupe i Belorusije nije bilo.
Međutim, situacija danas više nije takva. Danas je i Rumunija po bogatstvu po glavi stanovnika (i nominalno i po paritetu kupovnih snaga) skoro duplo bolja od Belorusije, dok države Višegradske grupe ciljaju mnogo viša ekonomska dostignuća i za sada idu ka njima. Dok je u Belorusiji politički establišment prilično nasilno slomio opozicione glasove koji su želeli demokratizaciju, države Višegradske grupe imale su skoro dvocifreni broj demokratskih izabranih i smenjenih premijera. U tim procesima promena regionalna saradnja imala je velikog značaja.
Višegradska grupa i regionalna saradnja
Kada se države u pojedinim regionima udružuju u organizacije, razlozi za takvu saradnju mogu biti različiti. To mogu biti ekonomski, politički, kulturni, bezbednosni ili pacifistički razlozi. U slučaju Višegradske grupe i udruživanja koje traje od 1991. radi se o zapravo svim ovim razlozima.
Sa jedne strane spomenute države su se potrudile da kroz zajedničko rešavanje problema smanje stepen istorijskih animoziteta, ali i da ujedno jedna drugoj pomognu ka istom cilju. Dobar deo početnog rada bio je usmeren na saradnju u kulturnoj sferi između četiri države, kao jedan dodatni način u stizanju do cilja. Taj cilj je bilo članstvo u Evropskoj uniji kao finalni korak u smanjivanju ovih animoziteta i poboljšanju regionalnih odnosa, a oba su praktično dostignuta.
Osim ovog nematerijalnog napretka, u sferi ekonomije države su sem domaćih reformi od samog početka radile na tome da se ekonomski povežu. Kroz ekonomsku saradnju su povezivale svoje privrede, te i danas skoro svaka od navedene četiri države se nalazi kod ostale tri u top 10 ekonomskih partnera. Jedan od ciljeva Višegradske grupe bio je podsticanje trgovine između država potpisnica.
U tom cilju, 21. decembra 1991. godine u Krakovu, šefovi država i vlada potpisali su Centralnoevropski sporazum o slobodnoj trgovini (CEFTA), koji je stupio na snagu 1. marta 1993. godine. Ovaj alat regionalne ekonomske saradnje je čak preživeo i napuštanje od svojih članica osnivača kada su one pristupile Evropskoj uniji 2004.
Od 1991. do danas, države iz ovog regiona uspele su da poboljšaju međusobne odnose, da se demokratizuju, pristupe organizacijama ka čijem su članstvu od starta ciljale i da se postave kao koliko toliko jedinstven glas unutar Evropske unije koji adresira zajedničke probleme ovog regiona, a prvenstveno visoke stope emigriranja i još postojeće ekonomske razlike u odnosu na Zapadnu Evropu.
Budućnost i izazovi za V4
Države Višegradske grupe su sadašnje ciljeve postigle kao rezultat borbe svojih građana za više slobode još od 1980-ih. I kada se radilo o ekonomskim i o političkim slobodama, jasan napredak je postignut. Sukob između ovih država nije moguć, one se neće vraćati u komunizam ili napuštati članstvo u organizacijama koje su im sve vreme bile cilj političkih reformi. Međutim, građani i demokratske snage unutar Višegradske grupe ne bi smeli da dozvole da okviri saradnje koji su doveli do jasno merljivog napretka danas ili sutra budu instrument za autoritarnu i ultra konzervativnu politiku, a taj rizik postoji.
Jedna od negativnih tendencija unutar ovih društava je svakako već analizirani rast autoritarnih desnih sentimenta, koji su u svakoj od četiri države uzeli maha do neke mere. Ukupan ekonomski napredak zaobišao je važan deo ruralne populacije i stanovnike malih gradova, a povlačenjem autoritarnog komunizma i kroz demokratizaciju, radikalno desni elementi u ovim društvima su isplivali i iskoristili novu pozornicu. U slučaju Mađarske ti desni autoritarni sentimenti su najdalje stigli i imaju najviše političke moći u rukama, nešto su slabiji u Poljskoj gde imaju jaku opoziciju, dok u Češkoj i Slovačkoj imaju snage, ali ne sasvim dovoljne za preuzimanje političke moći.
Iz tog razloga, pretnja po ove države po prvi put neće doći spolja, već u odnosu na unutrašnje faktore. Dok su mađarske disidente 1956. pregazili strani sovjetski tenkovi, one češke 1968. tenkovi kombinovanih drugih država članica Varšavskog ugovora, a poljske demonstrante tukli i zatvarali lokalni komunisti pod sovjetskim patronatom, danas su ovim državama pretnje više unutrašnje prirode. Građani država Višegradske grupe imaće zadatak da svoje uspešno nasleđe odbrane od narednih talasa autoritarnih desnih snaga, jer u suprotnom teško izgrađeni uspesi biće instrumentalizovani za politiku koja je sve suprotno od onoga zbog čega su se lideri ovog regiona sastali 1991. i proizveli jedne od najimpresivnijih političkih i ekonomskih tranzicija u istoriji kapitalizma.
*Stavovi izraženi u kolumnama predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.