Foto: Unsplash
Kada se priča o ekonomskim odnosima, najčešće se posmatraju trgovina među zemljama, dok se kao nivo razvijenosti uzima nivo dohotka po stanovniku. Ovako velike agregacije zanemaruju jedinu veliku istinu – nivo ekonomskih aktivnosti ne odvija se istom snagom na teritoriji cele zemlje, isto kao što ni padavine nisu podjednake rasprostranjenosti na njenoj teritoriji.
Ovi veliki regionalni dispariteti lakše se uočavaju u velikim zemljama – na primer, u SAD su vidljivi veliki centri poput Njujorka, Čikaga, Sijetla, ili većeg dela Kalifornije, Floride ili Teksasa u odnose na druge države, ili u Kini velike razlike između priobalnih provincija u odnosu na one iz unutrašnjosti. Ali ove razlike manje su primetne kada su nacionalne teritorije manje, što je slučaj u Evropi.
Ipak ovakvi dispariteti jasno se vide na mapi Evrostata koja pokazuje nivo razvijenosti na regionalnom nivou. U pojedinim državama postoji velika koncentracija ekonomskih aktivnosti, slično kao i u srpskoj prestonici, dok su oblasti izvan nje značajno manje razvijene. Ovaj trend je prisutan u svim nekadašnjim zemljama u tranziciji, pa čak i u onim uspešnijim primerima kao što su Poljska ili Slovačka.
Sa druge strane, Nemačka, Austrija i Holandija, pa donekle i Francuska, imaju značajno bolje rezultate u regionalnom razvoju pa su ove razlike između prestonice i drugih regiona značajno manje. U Nemačkoj je glavni grad Berlin čak manje razvijen od proseka zemlje. Italija ima još uvek prisutnu razliku između razvijenog Severa i nerazvijenog Juga.
Nivo razvijenosti NUTS 2 regiona u Evropi, mereno BDP per capita po paritetu kupovne moći, u evrima. Izvor: Eurostat.
Evropsko zajedničko tržište i ubrzana specijalizacija regiona
Drugim rečima, ne trguju samo zemlje već i regioni unutar tih zemalja. Svaki region ima svoju posebnu komparativnu prednost u odnosu na druge, pa se firme u tim oblastima i specijalizuju u proizvodnji jer mogu da usled toga uživaju niže troškove i da kreiraju inovacije.
Ekonomska integracija u Evropi kroz zajedničko evropsko tržište je dodatno podstakla ovakvu specijalizaciju pošto je uklonila barijere u trgovini i saradnji koje su prethodno uspostavile nacionalne države. Uklanjanjem carina i drugih necarinskih barijera ubrzan je već postojeći prirodni proces specijalizacije, jer je učinilo komparativne prednosti jasno vidljivim, pošto kompanije sada nisu poslovale samo na nacionalnom već na mnogo većem evropskom tržištu i nisu više mogle da računaju na do tada postojeću zaštitu od konkurencije iz (barem evropskog) inostranstva.
Ovaj proces specijalizacije usled ekonomske integracije privreda u Evropi jeste jedan je razloga za stope privrednog rasta evropskih zemalja tokom 1980-ih i 1990-ih. Kao primer specijalizacije u proizvodnji samo pojedinih komponenti i delova možemo da izdvojimo avionsku industriju u Evropi i kompaniju Airbus – iako je konačna tačka u proizvodnji komercijalnih aviona tipa A320 u francuskoj u gradu Tuluzu, u njega se ugrađuju delovi koji se proizvode u okviru filijala ove kompanije u brojnim drugim zemljama poput Velike Britanije, Nemačke ili Španije kao i pogona u Kanadu, SAD i Kini. Nekoliko stotina drugih komponenti zajedno se sklapa u konačnu letelicu u Francuskoj.
Klasteri – primeri Bavarske, Slovačke, Rumunije
Pojava uske specijalizacije u pojedinim industrijama na nekom ograničenom prostoru naziva se klasterizacija. Klasteri su zapravo grupisanje kompanija koje se bave istim ili sličnim poslovima blizu jedna drugoj. Bavarska je možda najpoznatiji primer klasterizacije u oblasti automobilske industrije u Evropi, jer se na njenoj teritoriji nalaze brojne nemačke fabrike automobila i automobilskih delova. Ali zašto se ove kompanije postavljaju toliko blizu jedna drugoj?
Firme se nalaze tamo gde su njihove sirovine, što je posebno vidljivo u hemijskoj industriji gde veliki broj otpadnih sirovina koji su nusprodukt proizvodnje jednih fabrika zapravo čine ulaznu komponentu u radu drugih fabrika za njihove industrijske procese. U ovakvoj proizvodnoj simbiozi logično je da kompanije budu blizu jedna drugoj.
Kompanije su uglavnom smeštene blizu jedna drugoj i zato što svi žele da budu tamo gde već postoje neke prednosti u poslovanju – dobra geografska lokacija koja povezuje dobavljače i konačne kupce, kvalitetna transportna mreža koja omogućava jeftinu logistiku, stručna radna snaga koja ima potrebna specijalizovana znanja itd. Naravno, tu je i pitanje difuzije informacija – ako je veliki broj auto inženjera na jednom mestu kao što je Minhen u Bavarskoj, ili programera u Silicijumskoj dolini u Kaliforniji, među njima će prirodno da kruže informacije koje mogu da dovedu do inovacija. Jer ljudi su kreatori ideja, a njihov zbir nije nužno linearan: kada se sretnu dve ideje, njihov zbir ne mora biti dva, već tri, u zavisnosti od toga do čega one mogu da dovedu.
Ali klasterizacija na evropskom tlu nije samo ograničena samo na stare razvijene privrede. Novi talasi translokacije proizvodnih aktivnosti u nove regione sa nižim troškovima poslovanja i njihovo uključivanje u globalne lance proizvodnje dovelo je do toga da je Slovačka danas jedan od velikih igrača u okviru automobilske industrije. Tamo svoje fabrike automobila imaju ne samo nemačke, već i japanske i korejske kompanije.
Rumunija je takođe uspela da se postavi kao značajan igrač, ne samo zbog svoje Dačije već i zbog desetina drugih kompanija koje proizvode različite automobilske komponente koje se potom ugrađuju u fabrikama uzvodno u lancu proizvodnje, koje se nalaze u već pomenutim zemljama kao što su Slovačka ili Nemačka.
Značaj klastera u evropskoj privredi ne sme se potceniti. Nedavna studija Evropske Komisije identifikovala je čak 2.950 aktivnih klastera na teritoriji EU u kojima je zaposleno gotovo 62 miliona ljudi što je gotovo četvrtina ukupnog broja radnika u samoj EU, ali takođe i polovina radnika u izvoznim industrijskim granama.
Produktivnost u kompanijama koje su locirane u ovim klasterima je za 25% viša od proseka, dok je godišnji rast produktivnosti među njima viši za 0,3%. U većini klastera u Evropi je oko polovine ukupnog broja radnika zaposlenih u datoj grani upravo u kompanijama koje se nalaze u klasteru. U kožarskoj industriji kao primeru najkoncentrisanije grane ovo iznosi čak 85% radnika.
Klasteri su počeli da se pojavljuju čak i u Srbiji. Najprimetniji su za sada u automobilskoj industriji i IKT sektoru, ali ima ih u tekstilnoj i drugim industrijama. Ali za njihovu veću organizaciju potrebno je postaviti određene temelje, a to za sada ne ide baš dobro čak i kada postoje politike ohrabrivanja klastera. Za sada se postojeći razvojni model nije pokazao kao dovoljno ohrabrujući za pojavu i organizaciju klastera. A upravo ovakve aglomeracije će Srbiji biti neophodne kao katalizatori za inovacije i primenu novih tehnologija, te razvoj industrija sa visokom produktivnošću što će omogućiti i značajan i održiv rast zarada.
Glavni urednik Talasa