Foto:UnSplash
Pre nešto više od 30 godina i formalno je započet raspad Sovjetskog Saveza i ujedno nestanak Varšavskog pakta kao vojne alijanse prosovjetskih socijalističkih država. Ove važne istorijske događaje različite države različito su interpetirale i u odnosu na njih reagovale tih godina. U Vašingtonu je to izvesno bilo slavlje, u baltičkim državama entuzijazam zbog ponovnog uspostavljanja nazavisnih država, a u Poljskoj olakšanje nakon deceniju duge borbe protiv SSSR-a i njihovih saveznika oličenih u lokalnim komunistima.
Ove države izabrale su različite puteve razvoja u okolnostima raspada SSSR-a i promene globalnog poretka. Države Višegradske grupe odlučile su se za proevropski kurs, tržišne reforme i demokratizaciju. Belorusija se odlučila na minimalnu ekonomsku reformu, približno nikakvu političku reformu i de facto vezivanje za Moskvu. Ukrajina je imala nesreću da nema dovoljno političke snage da izvrši ozbiljnije reforme, a jak uticaj Moskve ostao je u ovoj državi i nakon raspada SSSR-a.
Ishodi su bili potpuno različiti u različitim državama i nakon 30 godina rezultati ovih promena se mogu jasnije meriti. Osim jasne političke divergencije između blokova bivših socijalističkih država, primetna je i jasna ekonomska divergencija čije se posledice vide danas bez mnogo analitičke muke. Ti rezultati mogu pokazati ko je ispravnije procenio budućnost.
Ekonomske reforme u bivšim socijalističkim državama
U martu 1990. kada je raspad SSSR-a započet, prosečan Poljak mogao je da očekuje da će živeti oko 70 godina, prosečan Belorus takođe, dok je prosečni stanovnik Mađarske mogao da očekuje da će živeti tek nešto ispod 70 godina. Ovaj životni vek gotovo da se nije menjao u navedenim državama od 1960. do 1990. Za to vreme prosečan Italijan je 1960. živeo kraće od prosečnog Slovaka ili Čeha, dok je već 1990. živeo 77 godina.
Bruto domaći proizvod po glavi stanovnika Poljske bio je 1990. oko 1 700$, Belorusije i Slovačke po oko 2 100$. Da se i za tadašnje uslove radilo o veoma skromnom bogatstvu po glavi stanovnika, govori i podatak da je BDP po glavi Nemačke i Francuske iste godine bio 21 000$ ili više od 10 puta veći od većine bivših sovjetskih saveznika. Čak je i tada jedna od najsiromašnijih i sveže demokratizovanih članica Evropske unije, Portugal, uspela da po ovom kriterijumu bude više od tri puta uspešnija od proseka Višegradske grupe ili Belorusije.
Nakon 30 godina, stanje u državama Višegradske grupe i Belorusije se značajno razlikuje. Prosečan očekivani životni vek u Poljskoj je 2019. bio 79 godina, u Češkoj Republici skoro 80, u Slovačkoj i Mađarskoj 77, a u Belorusiji 75. Razlika u očekivanom životnom veku prosečnog stanovnika Češke i Nemačke danas je manja od cele 2 godine.
Kada se meri BDP po glavi stanovnika, Češka Republika je prestigla Portugal. Bogatstvo po glavi stanovnika Poljske je 1990. bilo niže od Belorusije i skoro 15 puta manje od Nemačke. Danas je bogatstvo po glavi stanovnika Poljske 10 puta veće nego 1990, više od dva puta veće od Belorusije, a u odnosu na Nemačku razlika se smanjila sa oko 15 puta na trećinu, a u odnosu na Francusku će uskoro biti na približno polovini.
Ova razlika u nivou ekonomskog razvoja i dužini životnog veka nije se desila slučajno, iako su države Viešgradske grupe i Belorusija počele iz slične tačke pre tri decenije. Ova razlika nije proizvod sreće, karakteristika nekog naroda ili međunarodnih simpatija, već političkih odluka koje su donošene u prethodnim decenijama i koje su rezultovale različitim ishodima.
Reforme i njihov izostanak
Beloruska politička elita odlučila se za manje rizičnu političku putanju, koja je podrazumevala približno nikakve političke reforme i ograničene ekonomske reforme. To je omogućilo da postojeći establišment zadrži političku moć i ne bude predmet preispitivanje kroz demokratske izbore. Isti lider u ovoj državi vlada od 1994, na svakim izborima osvaja oko 80% bez političke pretnje, a vlada uz podršku državne bezbednosne agencije koja se i dan danas u ovoj državi zove KGB. Jedini izbori na kojima je Lukašenko bio ugrožen 2020. i čiji sumnjivi rezultati su doprineli velikim protestima, na kraju su rezultovali očuvanju vlasti uz primenu sile i uz asistenciju Moskve.
Na drugoj strani, države Višegradske grupe su se odlučile za rizičniji put i proevropski i reformski kurs. Protržišne reforme, demokratizacija, obračunavanje sa recidivima komunističkih partijskih struktura u institucijama i društvene promene nisu bile lake. Privatizacija državne imovina bila je često haotična i sa dosta insajderske trgovine. Inflacija se javljala u različitim državama kao posledica reformi i često su siromašniji slojevi izvukli deblji kraj, a evropska pomoć nije zadovoljavala tadašnju potražnju ovih aspiranata ka članstvu u Evropskoj uniji. Dok je režim u Belorusiji imao benificije jeftinih ruskih sirovina i staiblnost kroz kontinuitet vlasti, u regionu Višegradske grupe vladala je politička nestabilnost.
Razlika u ekonomskoj razvijenosti nije bila značajna do početka 2000-ih, od kada rezultati reformi uz evropsku pomoć počinju da stvaraju razliku u državama poput Poljske ili Češke Republike u odnosu na Belorusiju. Od 2014. ta razlika se definitivno potvrđuje i dok je BDP po glavi stanovnika Belorusije danas manji nego te godine, u sve četiri centralnoevropske države je veći. Aktuelni program sankcija Belorusiji i Rusiji, u narednim godinama će tu razliku dodatno naglasiti. To nije posledica nečije političke „zlobe“ ili „dobrote“, već političkih odluka političkog establišmenta u Belorusiji da kao prioritet stavi svoj opstanak na vlasti u odnosu na merljive benefite za građane.
Rezultati i rizici
Često se govori da BDP nije najidealniji pokazatelj stanja u nekoj državi, već da postoje i drugi kriterijumi merenja kvaliteta života građana. Međutim, nakon 30 godina po retko kom kriterijumu su države poput Mađarske, Češke ili Poljske danas lošije nego one same pre 30 godina ili u odnosu na Belorusiju danas. Bilo da se radi o navedenom životnom veku, prosečnoj kupovnoj moći stanovnika, nivou društvenih sloboda ili stepenu medijskih sloboda, navedene države ostvarile su jasan napredak. Političke i ekonomske reforme, odaljavanje od Rusije i prozapadni kurs su se pokazali kao efikasniji metod od beloruske državne politike.
Da taj napredak nije okončan i da je „uvek jednu generaciju od izumiranja“ govore i pojedine tendencije u Višegradskoj grupi koje nisu za pohvalu, iako je ekonomski napredak impresivan i konstantan. Te mane su svakako autoritarizam i nizak stepen medijskih sloboda u Mađarskoj, katastrofalno stanje pravosuđa i jaka retradicionalizacija na račun žena u Poljskoj, kao i uspon populizma i ekstremne desnice u Češkoj i Slovačkoj. Međutim, u sadašnjem političkom okruženju unutar Evropske unije, uz jaku urbanu srednju klasu koja teži demokratiji i proevropsko raspoloženje širokih slojeva građana, potencijal za rešavanje ovih izazova postoji. U brojnim autoritarnim državama je takav potencijal propao ili se nikada nije ni stvorio.
Pre 30 godina mnogi stanovnici Varšave, Budimpešte ili Bratislave verovali su da kada dođe do demokratizacije i države postanu članice Evropske unije, da će moći da žive kao i stanovnici Nemačke, Francuske ili Italije. To istina još nije slučaj i mnogi mali gradovi i ruralne sredine Centralne Evrope nisu osetile dobitke makro napretka svojih država, te su danas glasački rezervoari za različite populiste. Ipak, uz sve mane ostvareni napredak je impresivan. Bogatstvo po glavi stanovnika Češke i Slovačke nije isto kao recimo Italije, ali je na oko 2/3 Italije i na nivou Portugala. U ne toliko dalekoj budućnosti, i ta trećina razlike će izvesno nestati.
Ukoliko političke elite u ovim državama ne budu krenule (ili nastavile) stranputicom i ne budu više težile beloruskom modelu vlasti, velika je verovatnoća da će u bliskoj budućnosti ispuniti snove lučkih radnika koji su 1980-ih protestovali protiv komunista Gdanjsku, studenata koji su 1989. protestovali u Pragu ili učesnika Panevropskog piknika u Sopronu iste godine. Prethodnih 30 godina govore da su navedeni demonstranti bili u pravu, a nema jačih argumenata da danas više nisu.
*Stavovi izraženi u kolumnama predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.