Foto: Canva
Početkom ovog aprila navršava se 30 godina od smrti velikog Isaka Asimova. Ovo je bio povod da se osvrnemo na njegovo najslavnije delo i to sa posebnim razmatranjem problema predvidljivosti i istoricizma.
Naravno, u ovom tekstu se radi o Isaku Asimovu i njegovoj slavnoj Zadužbini. Za sadašnje potrebe, ograničićemo se na onošto se tradicionalno naziva Zadužbinskom trilogijom (romani Zadužbina, Zadužbina i carstvo i Druga zadužbina), zanemarujući brojne docnije nastavke i prednastavke koje je Asimov pisao od 1982. do svoje smrti 1992. godine. Originalna trilogija objavljivana je najpre u nastavcima u legendarnom časopisu Astounding (danas Analog) tokom uredništva harizmatičnog Džona V. Kempbela Mlađeg u periodu 1942-1950., a zatim i u knjiškoj formi 1951-1953. Među mnogim priznanjima koje je trilogija dobila, valja istaći specijalnu nagradu „Hjugo“ 1966. godine za najbolji SF književni serijal ikada.
Ima više razloga da se vratimo ovom nespornom klasiku žanra. Kao prvo, ove 2022. godine se navršava punih osam decenija (!) od objavljivanja prve priče, „Enciklopedisti“, koja će kasnije postati drugo poglavlje romana Zadužbina. Takođe, nedavno smo imali prilike da vidimo dugo očekivanu – i izuzetno razočaravajuću – televizijsku serijalizaciju Zadužbine u produkciji Apple TV+ sa Dejvidom Gojerom kao glavnim kreatorom.
Ova ultra-politički korektna produkcija koja uprkos značajnom budžetu deluje krajnje jeftino, napisana je katastrofalno, odglumljena još lošije, a najgore od svega jeste što je iz Asimovljevog literarnog predloška preuzela je samo njegove najslabije elemente: drvene dijaloge, jednodimenzionalne likove i naivnu antropocentričnu scenografiju. U stvari u kojima je Asimov briljirao – političke zaplete, dramsku kompoziciju, dovitljivost zapleta, širinu filozofske i istorijske vizije – Gojer i njegov ko-kreator Džoš Fridmen (koji je izgleda „dezertirao“ nakon prve sezone, iako je originalno najavljivao ni manje ni više nego 80 sati (!) ukupnog trajanja serije) se nisu usudili da zađu. Upravo nas kreativni fijasko kakav je Eplova serijalizacija navodi da se vratimo Asimovljevom originalu kao dokazu da postoje trajne vrednosti koje nijedna količina politički korektnih budalaština ne može ugroziti.
Konačno, pitanje (ne)predvidljivosti u naučnom i društvenom kontekstu je ponovo postalo aktuelno poslednjih godina, kao posledica više paralelnih trendova, pre svega globalizacije, ali i disruptivnih procesa poput tekuće pandemije i porasta populističkog autoritarizma i zagledanosti u vlastiti pupak. O značaju predvidljivosti za suočavanje sa pandemijom – ovom, ali još daleko više budućim, kojih će biti, verovatno mnogo smrtonosnijih – već smo u ovoj kolumni pisali, kao i o sličnoj situaciji u vezi sa prirodnim nepogodama i klimatskim promenama. Sada ćemo se, međutim, još daleko više odmaći da kažemo par reči o predvidljivosti ljudskih političkih i kulturnih delovanja, a samim tim i o predvidljivosti čitave (ljudske) istorije.
San o predviđanju istorije deo je ljudske kulture od antičkog sveta. Tukidid Atinjanin je svoju veličanstvenu Istoriju Peloponeskog rata napisao kao „tekovinu za budućnost“, što je naglasio bukvalno u prvom paragrafu. Njegov helenistički kolega, Polibije iz Ahaje, pored brojnih drugih inovacija (kao što je prva formulacija doktrine o razdvajanju grana vlasti), razvio je i prvu teoriju istorije kao potencijalno predvidljivog procesa. Prema Polibiju, ciklične revolucije dovode do zamene „benignih“ uređenja države (monarhija, aristokratija, demokratija) njihovim „malignim“ parnjacima (tiranija, oligarhija i tzv. ohlokratija, odnosno u doslovnom smislu „vladavina ološa“, odnosno rulje).
Polibijeva teorija imala je ogroman uticaj na najrazličitije kasnije mislioce, od Ibn Halduna do Sorokina i od srednjevekovnih mistika do Frankfurtske marksističke škole. Bez obzira da li su pokretač istorije nalazili u Božanskom planu (Joahim iz Fiore, Đambatista Viko i brojni religijski mislioci) ili u „klasnoj borbi“ (Marks i sledbenici) ili u ekološkim promenama (Džered Dajamond), istorijski deterministi su naglašavali ne samo da stanje istorije u trenutku t0 određuje stanja u svim kasnijim trenucima, već i da su ta kasnija stanja načelno predvidljiva u praksi. Strogo govoreći, ove dve stvari – determinizam i predvidljivost – nisu ekvivalentne, ali su kod istorijskih determinista u praksi gotovo uvek išle zajedno.
Naučno, filozofski, ali i praktično, najprovokativniji pojam koji je Asimov uveo u Zadužbini je svakako psihoistorija: fiktivna naučna teorija (ne disciplina, kako se često predstavlja) koju je glavni junak, Hari Seldon, razvio po analogiji sa statističkom mehanikom. Potonja je, krajem 19. veka, omogućila da se iz haotičnog kretanja molekula predvide empirijske osobine termodinamičkih sistema, poput gasa u cilindru motora.
Vredi se ukratko podsetiti: genijalni matematičar Seldon razvija psihoistoriju kao matematičku teoriju koja omogućuje predviđanje istorijskih trendova na velikoj skali. Primenivši je na svoju epohu, Seldon shvata da se Galaktičko carstvo, koje je u njegovo doba postojalo već oko 12 hiljada godina, nalazi su stanju raspadanja, nakon kojeg će slediti 30 hiljada godina haosa i razaranja pre uspostavljanja Drugog carstva.
Međutim, teorija nudi i rešenje: period haosa može se skratiti na „samo“ hiljadu godina, uz odgovarajuću plansku intervenciju koja uključuje osnivanje dveju „zadužbina“ na suprotnim krajevima Galaksije. Ove organizacije su temelj iz kojeg će, u skladu sa unapred formulisanim Seldonovim psihoistorijskim planom, nakon milenijuma interregnuma izrasti Drugo carstvo. (Psihoistoriju u Asimovljevom smislu ne treba mešati sa „stvarnim“ pravcem u istoriografiji koji se bavi tumačenje istorije na osnovu psiholoških karakteristika koje preovlađuju u pojedinim epohama; prototip ovog pravca je slavna Frojdova knjiga Nelagodnost u kulturi.)
Ovde treba dati još dve napomene: prva je da je Asimov bio izuzetno konzervativan u pogledu napretka koji će ljudi ostvariti u „tvrdim“ naukama i tehnologiji, odnosno nivou kontrole nad prirodnim okruženjem nakon više desetina hiljada godina naseljavanja planeta širom Galaksije. U Zadužbini imamo „hipersvemirsko putovanje“, brzinom većom od svetlosti (bez kojeg sama ideja o Galaktičkom carstvu ne bi imala puno smisla!), ali ne trenutno i „periferija“ je i dalje veoma daleko od „centra“. Imamo takođe i portabilne nuklearne baterije sa praktično neograničenim rokom trajanja, „blastere“ kao energetska oružja praktično identična klišeu koji će kasnije kanonizovati serija Zvezdani ratovi, izvestan napredak u poljoprivrednoj tehnologiji, građevinarstvu i kozmetici (da, upravo kozmetici, naročito ženskoj!).
I tu se priča otprilike završava: Asimovljevi protagonisti imaju identično obličje kao i današnji ljudi, žive otprilike isto ili tek malo duže, pate od sličnih bolesti, uključujući one koje smeštaju pacijente u invalidska kolica, računari postoje – za razliku od univerzuma Herbertove Dine – ali nisu dramatično bolji u odnosu na današnje, čak bi se moglo tvrditi da se u pogledu komunikacija otišlo unazad.
Ništa virtuelne realnosti, ništa Dajsonove sfere i druge astroinženjerske konstrukcije, ništa mind uploading i druge transhumanističke/posthumanističke tehnologije, itd. (Mnogo godina kasnije, kada je realizovao svoj ambiciozni projekat spajanja Zadužbine sa ciklusom o robotima i još nekim romanima u jedinstvenu „buduću istoriju“, dobrim delom korišćenjem trikova retroaktivnog kontinuiteta, Asimov je našao i nekakvo slabašno objašnjenje za ovakav konzervativizam, kojim se ne vredi dalje baviti.)
Sa druge strane, ogroman analitički i računski napredak očigledno jeste postignut u domenu primenjene matematike, neophodan za izvođenje kvantitativnih predviđanja iz psihoistorijskog formalizma. „Primarni radijant“ prikazan je kao svojevrsno računsko/prezentaciono sredstvo koje ne samo sadrži čitav Seldonov plan, već i omogućuje njegovo dalje unapređivanje i razvijanje.
I u samim romanima, kao i u brojnim intervjuima i esejima, Asimov je ponavljao kako njegovu psihoistoriju treba tumačiti po analogiji sa kinetičkom teorijom gasova u fizici (u širem smislu, statističkom mehanikom): iako je kretanje svakog pojedinačnog molekula gasa praktično nepredvidljivo, zilioni molekula koji se kreću haotično u svakom realnom gasu imaju statistički predvidljivo ponašanje, koje nam omogućuje predviđanje promena ključnih makroskopskih parametara gass kao što su pritisak, temperatura i slično. Slično – na prvi pogled – može biti slučaj sa ljudskim bićima: iako je pojedinačno ljudsko delovanje nepredvidljivo, velike mase od mnogo triliona ljudi (bez samo-referencijalnog znanja da se njihovo ponašanje predviđa, što unosi potpuno novi sloj teškoća) mogle bi biti predvidljive baš kao i molekuli gasa.
Međutim, Asimovljeva analogija sa statističkom mehanikom (ili, ako bismo želeli da stvar još modernizujemo, kvantnom statističkom mehanikom), ma koliko na prvi pogled bila privlačna, zapravo je duboko pogrešna. Nije teško razumeti njenu privlačnost, bar na prvi pogled: zaista je teško preceniti impresivnost genijalnog postignuća Meksvela, Bolcmana i Gibsa u svođenju komplikovanih termodinamičkih pojava na srazmerno jednostavne i opšte statističke zakonitosti.
To svođenje, ta redukcija termodinamike na statističku mehaniku jedan je od najvećih trijumfa nauke i ljudskog uma od kako je homo sapiens evoluirao na planeti. Asimovu, koji se i u svojim popularno-naučnim delima često vraćao na tu temu, a i inače bio sklon mehanicističkim objašnjenjima, to se činilo kao dovoljno utemeljenje za pretpostavku da se svaki kompleksni sistem (onaj koji se sastoji od velikog broja interagujućih podsistema) može tretirati na sličan način.
(Ista sklonost ka mehanicizmu odgovorna je i za sličnosti, koje je i sam Asimov priznavao, mada sa varirajućim nivoom entuzijazma, sa drugim sistemima istorijskog determinizma, kakvi su pomenuta Polibijeva, Ibn Haldunova ili Vikoova ciklična teorija istorije, Špenglerov organicizam ili Marksov dijalektički materijalizam. Na primer, moglo bi se tvrditi da postoji uznemirujuća sličnost između Druge zadužbine u originalnoj trilogiji i marksističkog pojma „avangarde radničke klase“ koja upravlja stvarima na osnovu uvida u masama nepojmljive zakone psihoistorije/dijalektičkog materijalizma. S obzirom na kataklizmičke posledice do koje je primena ovog pojma u praksi dovela u totalitarizmima 20. veka, prilično je sporno sagledavanje Zadužbine kao utopijskog, a ne distopijskog narativa.)
U čemu je problem sa analogijom sa molekulima gasa? Na prvi pogled bi se moglo činiti da je problem u tome što molekuli gasa interaguju samo kad se sudaraju, tj. kad se nađu u isto vreme na istom mestu – što je definicija sudara! – dok ljudi mogu, zahvaljujući npr. sredstvima komunikacija, interagovati i „na daljinu“.
Takođe, molekuli interaguju gotovo uvek u parovima – trojni i višestruki sudari su retki u realnim termodinamičkim sistemima – dok ljudi često interaguju u velikim grupama kao što su škole, sekte, političke partije i slično. Međutim, to nije istinski problem, jer se statistički formalizam lako može uopštiti, što se često i radi, da uključi kompleksne interakcije između višestrukih podsistema. Pravi problem koji obezvređuje Asimovljevu analogiju, jeste činjenica da je protežnost ljudskih interakcija u vremenu daleko, daleko teži problem od protežnosti u prostoru, te da su ljudske interakcije često transgeneracijske – u nepomirljivoj suprotnosti sa interakcijama molekula i drugih jednostavnih podsistema.
Ako molekul prestane da postoji, on po definiciji ne može imati nikakve dalje interakcije sa drugim molekulima; nasuprot tome, ljudi često imaju interakcije sa brojnim drugim ljudima i grupama i dugo nakon što prestane njihovo fizičko postojanje – ima li bolje primera za to od samog Isaka Asimova i teksta koji upravo čitate?
Ovaj problem je, u tek malo drugačijem obliku, razmatrao Karl Poper tokom praktično čitave svoje filozofske karijere, a naročito dolazi do izražaja u njegovim knjigama Beda istoricizma (1957) i Otvoreni univerzum (1982). Iako je Poper lično bio indeterminista – kao što je i najbolja savremena nauka indeterministička, nasuprot povremenim mistifikacijama – on je razumeo da se problem predvidljivosti kompleksnih sistema ne može adekvatno postaviti kao konflikt dve suštinski metafizičke doktrine, determinizma i indeterminizma.
Stoga je preduzeo vrlo domišljat manevar da izabere onaj podskup ljudskih interakcija koji dovode do promene u ljudskom kolektivnom znanju. Ovo je još jedan razlog da se u tekstu o Zadužbini pozabavimo Poperom, jer ovaj njegov manevar ima sličnosti sa projektom „Galaktičke enciklopedije“. Podsetimo se: stvaranje Enciklopedije isprva služi kao izgovor za osnivanje Zadužbine na udaljenoj planeti Terminus, na dubokoj periferiji Galaktičkog carstva. Enciklopedisti iz istoimenog drugog poglavlja prvog romana u trilogiji su predstavljeni u, najblaže rečeno, ne baš pohvalnom svetlu. Međutim, priča sa Enciklopedijom se tu ne završava, što se vidi iz očigledne meta-narativne činjenice da poglavlja do kraja trilogije otpočinju sa epigrafima iz jednog od budućih izdanja upravo… Galaktičke enciklopedije!
Galaktička enciklopedija je, po osnovnoj ideji koja je bila dovoljno smislena da ubedi carske birokrate, trebalo da predstavlja sumu sveg ljudskog znanja. Delovi ovog znanja su mogli biti izgubljeni u haosu koji je predstavljao pad Carstva – i uistinu su bili izgubljeni u Asimovljevom narativu, sasvim nezavisno od činjenice da je njegov pogled na razvoj nauke i tehnologije bio ekstremno konzervativan, anahron, pa i naivan. Ideja je bila sasvim logična i smislena, čak i ako je suštinski bila deo Seldonove prevare; njegov politički manevar ne treba da utiče na nas da umanjimo inherentnu vrednost same ideje.
Suma ljudskog znanja bi svakako omogućila da se izbegne „ponovno otkriće točka“ do čega je dolazilo nakon brojnih perioda varvarstva u stvarnoj ljudskoj istoriji. Međutim, Enciklopedija eminentno ne sadrži zaključke (ili metodologiju) same psihoistorije, odnosno iskaze koji se odnose na budućnost. Ovo je vezano za centralni Poperov argument protiv predvidljivosti istorije iz Bede istoricizma, kojem se kasnije često vraćao. U poznatom odlomku, on tvrdi da valja da odbacimo iluziju „teorijske istorije“ koja bi trebalo, po moći predviđanja, da bude analog teorijske fizike. Ovo rasuđivanje sledi iz dve premise, koje se, uz rizik pojednostavljivanja, mogu grubo formulisati na sledeći način:
– Tok istorije je pod snažnim uticajem rasta ljudskog znanja u različitim epohama.
– Ne možemo racionalnim metodama predvideti budući rast ljudskog znanja.
Stoga:
– Ne možemo racionalno predvideti tok istorije.
Prva premisa deluje nesporno. Ako i ima ikakvih dilema, one su fokusirane na pomoćno pitanje kako razumeti atribut „snažni“, npr. u kojoj meri je rast znanja dominantan uticaj, kad se uporedi sa drugim vrstama uticaja kao što su ekološki ili religijski faktori. Druga premisa, međutim, u samom je centru Poperovog skepticizma koji je uvek naglašavao granice ljudskog znanja i kognicije.
Od Sokrata naovamo, zadatak samo-spoznaje se smatrao neizbežnim delom svake filozofije. Međutim, pitanje o granicama u filozofskom smislu znači otići nešto izvan tih istih granica. Lajbnicovo čuveno pitanje „zašto postoji nešto, a ne ništa?“ je odličan primer u tom smislu, jer je ono lišeno smisla sve dok nužno ostajemo unutar granica standardnih objašnjenja (štogod bismo odgovorili je nužno „nešto“ čije postojanje po premisi zahteva objašnjenje). Slično i za Poperov tretman granica ljudskog saznanja; on je smatrao da se čistim logičkim rasuđivanjem može dokazati premisa 2, što je izuzetno snažna i provokativna tvrdnja.
U Otvorenom univerzumu, kao jednoj vrsti epistemološke sinteze, on argumentuje da, ako želimo da predvidimo rast ljudskog znanja, neophodno je da prethodno budemo u stanju da predvidimo sadržaj buduće naučne teorije. Poper je smatrao da je potonje očigledno nemoguće na potpuno zdravorazumskoj osnovi da ono što znamo danas ne može biti opravdano nazvano budućim znanjem.
Ako bismo znali sadržaj teorije koja će biti razvijena za 10 godina, to bi jedino moglo značiti da je teorija već razvijena danas i nema razloga da čekamo na nju čitavu deceniju! Sa druge strane, ovo takođe znači da nema smisla tvrditi da smo predvideli ljudsko znanje deset godina unapred, pošto je to očigledno današnje, a ne buduće znanje. Ima li šta više u skladu sa zdravim razumom od toga?
Čini se da Asimovljeva psihoistorija očigledno narušava ovo načelo. Sa druge strane, zagovornici istorijskog determinizma ni izdaleka nisu odustali od svojih projekata kao posledica Poperove kritike. Dobrim delom, ovo pitanje je otvoreno i do danas. Baš kao i Zadužbina, koja ostaje čitana širom sveta, Poperova filozofija nudi uzbudljivu avanturu kojoj se isplati ponovo se vraćati.
Naučni savetnik Astronomske opservatorije u Beogradu