Foto: iStock
Tekst je deo rubrike „Popularna istorija sa Stefanom Radojkovićem“
Za razliku od današnje Republike Hrvatske, poricanje Holokausta nakon raspada socijalističke Jugoslavije nikada nije bilo prisutno u Republici Srbiji usled uvezanosti stradanja srpskog i jevrejskog naroda. Međutim, njegova distorzija jeste.
Uvodna napomena: Rubrika „Popularna istorija sa Stefanom Radojkovićem“ odlazi na pauzu, pa sam odlučio da se vratim temi koja jeste moj forte, zatim aktuelna, a nadam se vama koji niste upoznati sa istom, dovoljno informativna i podsticajna za dalja istraživanja. Vreme, ključni termin i u ovom tekstu, pokazaće koliko sam bio uspešan u svom naumu.
Dugo sam imao želju za razradom jednog od prvih internet članaka – „Novija srpska istorija između Prve i Druge Srbije – postoji li treći put u istorijskoj nauci?“. Takođe, već neko vreme želim da se nadovežem na rad sa sličnom tematikom objavljen za Talas 2018. godine – „Distorzija istorije Holokausta: slučaj Hrvatske“.[2] Ako niste do sada bili upoznati sa terminom distorzije Holokausta (Holocaust Distortion), ne brinite.
Ukratko, iskrivljavanje istorije stradanja jevrejskog naroda u periodu od 1933. do 1945. godine relativno je nov fenomen. Iako proizašao iz namere i nastojanja da se Holokaust porekne, distorzija je suptilniji pokušaj poricanja prema Debori Lipštad (Deborah Lipstadt) i s toga fenomen čije detektovanje i definisanje predstavlja izazov. Za više informacija o radnoj definiciji samog fenomena preporučujem sajt Alijanse za očuvanje sećanja na Holokaust (International Holocaust Remembrance Alliance, IHRA). Ako vas interesuju konkretni slučajevi tj. države sklone distorziji, trenutno nema bolje tipologije od Rozetove (Robert Rozett).
Smatram da je vreme sazrelo – nadam se iskreno i ja – za upoznavanje sa specifičnim slučajem Srbije. Naravno, posebnost je uslovljena položajem današnjih teritorija Republike Srbije u okviru „tadašnje nove Evrope“ nacističke Nemačke.
Holokaust na prostoru Republike Srbije: istorijski kontekst
Na početku okupacije Nemci još nisu imali jasne predstave o budućem položaju Srbije.[…] Međutim, zasada se Srbi smatraju […] i odgovornim za protiv-nemački državni udar 27. marta 1941. Za ovo Srbi treba da trpe posledice.[1]
Ključna reč u citatu je „okupacija“ jer će se analizirani primer odnositi na nemačku vojno-okupacionu zonu „Srbija“, koja je bila deo veće zone nemačke armije na Balkanu tj. vojno-okupacione zone „Jugoistok“.[2] Konkretno, u pitanju je oblast Banata pod autonomnom upravom nemačke nacionalne manjine i teritorija od Beograda do Kosovske Mitrovice i Podujeva. Holokaust na drugim teritorijama današnje Republike Srbije imao je različitu dinamiku, zavisno od statusa u okviru „novog evropskog poretka“. Bačka je anektirana od strane Mađarske, Srem je pripao Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Raška oblast prvo NDH pa potom Italiji, Pirot, Pčinjski okrug i Kačanik Bugarskoj, a najveći deo Kosova i Metohije italijanskom protektoratu „Velike Albanije“. Izložena slika situacije na terenu, u najvećoj meri, važi za period od aprila 1941. do maja 1942. godine.
Izvor: NVO Terraforming.org
Mi ćemo se fokusirati isključivo na okupacionu zonu „Srbija“. Dakle, njom upravlja nemačka vojska uz pomoć svoje vojne i administrativne uprave. Na čelu vojne uprave i cele okupirane zone je vojni komandant (četiri generala obavljala su pomenutu funkciju u navedenom periodu),[3] dok je za administraciju zadužen SS general-major Harald Turner. Pored njih dvojice, svojevrsnu konstelaciju „pet kraljeva Srbije“, kako ih naziva Brauning (Christopher Browning),[4] čine još dr Franc Nojhauzen zadužen za ekonomiju, Feliks Bencler za spoljne poslove i na kraju dr Vilhelm Fuks, pa potom August Majsner, obojica zaduženi za bezbednost. Komesarska uprava Milana Aćimovića, a kasnije Vlada narodnog spasa generala Milana Nedića potpadala je pod ingerencije i bila deo Turnerove uprave.
Specifičnost situacije u kojoj se nalazi o. zona „Srbija“ ogleda se u sledećim činjenicama. Za razliku od Mađarske i Bugarske, saveznici-oportunisti nacističke Nemačke i Nezavisne Države Hrvatske, njen satelit-par excellence, gde je „konačno rešavanje jevrejskog pitanja“ bilo isključivo u rukama saveznika III Rajha (na primer, jevrejsko stanovništvo matičnih bugarskih teritorija je spašeno, dok je ono sa novoosvojenih teritorija poslato u logore smrti), sudbina Jevreja okupacione zone zavisi isključivo od nemačke vojne uprave. Sledeća posebnost jeste ustanak u o. zoni tokom leta i jeseni 1941. godine, pod vođstvom komunističkog Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) Josipa Broza Tita i rojalističke Jugoslovenske Vojske u Otadžbini (JVuO), tadašnjeg pukovnika, Dragoljuba Draže Mihailovića, koji je, paradoksalno, ubrzao uništavanje Jevreja (muškaraca zatočenih u logoru na beogradskoj Autokomandi tzv. Topovske šupe). Konačno, logor za preostale muškarce, žene i decu jevrejske zajednice Banata, Beograda i Šapca, otvoren 8. decembra 1941. godine na teritoriji NDH (Zemun), ali sa nemačkom upravom iz okupirane zone, dodatno usložnjava ionako zamršene prilike na pomenutom prostoru.
Ako bismo morali da sažmemo poslednji pasus, odnosno svu paradoksalnost i složenost situacije u kojoj se obrela nevelika jevrejska zajednica ove vojne zone, iskoristili bismo sledeći isečak iz pisma Haralda Turnera od 17. oktobra 1941. godine:
„To nije lep posao! Ali u svakom slučaju mora ljudima jednom da bude jasno, šta znači uopšte već sam napad na nemačke vojnike, a s druge strane jevrejsko pitanje se na ovaj način najbrže rešava. U stvari, nije na mestu, da se za ubijene nemačke vojnike, u odnosu 1:100, što bi trebalo da ide na teret Srba, strelja 100 Jevreja, ali mi ih tu imamo u logoru. Konačno, oni su srpski državljani i oni moraju takođe da nestanu.“[5]
Sećanje na Holokaust u Republici Srbiji: između dve krajnosti
Za razliku od današnje Republike Hrvatske,[6] poricanje Holokausta nakon raspada socijalističke Jugoslavije nikada nije bilo prisutno u Republici Srbiji usled uvezanosti stradanja srpskog i jevrejskog naroda. Međutim, njegova distorzija jeste. Posebno su zanimljiva njegova dva pojavna oblika, ideološki uslovljena, a poreklom vezana za jugoslovenski period. Naime, za vreme SFRJ, istoriografija je uslovljena ideološkim okvirima, umesto analitičkim, kroz koje su posmatrani svi događaji tokom Drugog svetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji.
Toliko pomenuti „tabu pristup“, posebno osetljivim pitanjima po „bratstvo i jedinstvo“ jugoslovenskih naroda i nacionalnih manjina, doveo je do veštačkog izjednačavanja kako svih okupiranih delova Jugoslavije, tako i njenih aktera, sem komunističkog NOP-a naravno. Da stvar bude gora, očekivalo se da istraživanje određenih prostora iz prošlosti bude upodobljeno trenutnim administrativnim granicama saveznih republika, a ne faktičkom stanju na terenu iz Drugog svetskog rata. Primera radi, prve knjige o ustaškom pokretu, ređe o NDH, pisali su istoričari hrvatskog porekla dok su se tim temama srpski istoričari počeli baviti tek od ’80-ih godina XX veka. Nažalost, većina naučnih publikacija iz pera srpske istoriografije (čast izuzecima!), te i sledeće decenije XX veka, biće više opterećena optuživanjima „drugih strana“ za falsifikovanje i iskrivljavanje istorije II svetskog rata – neke od optužbi bile su sasvim opravdane – a manje nadoknađivanjem propuštenog vremena za temeljna i analitički korisna istraživanja.
Kako bilo, iz nekadašnje države, ali i njene istoriografije, izrasle su dve dominantne „škole mišljenja“ kako u okviru društva tako i u nauci, iako ne jedine, o događajima iz naše bliže i dalje prošlosti. Imenovaćemo ih, uslovno rečeno, „građansko“ i „nacionalno“ viđenje istorijske realnosti. Iako su obe škole „izrasle ispod jugoslovenskog krova“, različito tumače ulogu Nedićeve administracije u uništavanju jevrejske zajednice o. zone „Srbije“ odnosno kontekst postojanja nemačkog logora za Jevreje „Zemun“ (Semlin Judenlager). Paradoksalno, prave slične greške koje će biti podvučene u sledećim primerima.
1) Iskrivljavanje istorije Holokausta u Srbiji: „građansko“ viđenje
Klasičan primer jeste tvrdnja Dubravke Stojanović: „I naravno, u tako kreiranom sećanju nije bilo mesta za istorijske činjenice, u prvom redu za onu koja govori o tome da su upravo srpske kolaboracionističke jedinice igrale ključnu ulogu u sprovođenju Holokausta u Srbiji i da su bitno doprinele tome da je Srbija već posle samo 6 meseci nacističke okupacije, a među prvim zemljama Evrope, bila proglašena Juden frei.”[7]
U tu grupu možemo da svrstamo i sledeću izjavu Verana Matića: „Više od deset godina mislio sam da učestvujem u jednom nacionalno i globalno nedvosmisleno važnom i činjenično potvrđenom projektu: priči o zločinima na Starom sajmištu u centru Beograda.”[8]
Poslednji primer za ovu priliku dolazi iz pera Jovana Bajforda: „Izvjesno je kako će se osnivanjem Ustanove spomen žrtve, Srbija konačno dobiti „srpski Yad Vashem“ [od februara 2020. godine osnovan Memorijalni centar „Staro sajmište“, prim. autora] i to onakav kakvog ga je krajem osamdesetih godina zamislio Milan Bulajić, a kasnije ga zdušno podržali Miloševićev režim i Vojislav Šešelj.[…] Prema zamisli idejnih tvoraca ovog memorijala, u okviru Ustanove spomen žrtve, nalazit će se i zaseban muzej Holokausta i muzej posvećen stradanju Roma. Međutim, oni će, po svemu sudeći, biti prostorno i simbolički izdvojeni od glavnog dijela memorijalnog kompleksa, čija je tema srpsko nacionalno stradanje, prije svega u NDH.“[9]
2) Iskrivljavanje istorije Holokausta u Srbiji: „nacionalno“ viđenje
Klasičan primer jeste tvrdnja gorepomenutog Milana Bulajića: „Beograd je u toku Drugog svjetskog rata postao dio šireg kruga nacističko ustaškog sistema logora smrti Jasenovac: […]“[10]
Ovde možemo svrstati sledeću izjavu Nikole Milovančeva: „Ima nas još živih Zemunaca kojima su članovi porodica koji su preživeli krvave godine NDH u Zemunu pričali o zaprežnim kolima, sa kojih je kapala krv, kojima su noću ustaše dovozile sa Sajmišta ubijene ljude i zakopavali ih na zemunskom groblju (procena Komisije: oko 6.500 nesrećnika je tamo sahranjeno).“
Pod radnu definiciju o iskrivljavanju Holokausta može da se podvede i stav Radoša Ljušića: „Posmatrajući bedu sadašnjih azijskih izbeglica koji hode i Srbijom, setimo se jedne od najstrašnijih tragedija u Prvom i Drugom svetskom ratu – srpskih izbeglica. Samo navedena činjenica, i ništa više, svima kojima je stalo do istine, dovoljna je da se oceni od kolikog je značaja Nedićev rad na spasavanju unesrećenog srpskog naroda. Veličina jedne ličnosti, u ovom slučaju Nedića, morala bi da se procenjuje i po broju spasenih ljudskih života!“
Kritički zaokret ka istorijskoj istini
Oba pogleda na istorijsku realnost, ne poričući Holokaust nad jevrejskim zajednicama o. zone „Srbija“, pate od iste boljke – ne poznavanje temeljnih istraživanja domaćih i stranih autora poput Milana Koljanina i Milana Ristovića, odnosno Valtera Manošeka i Kristofera Brauninga. Otuda neodoljiva sličnost, doduše s ideološki različitih polaznih osnova, u odsustvu kritičkog pristupa kontekstu stradanja Jevreja u okupacionoj zoni „Srbija“ te ulozi Nedićeve administracije. Skloni anacionalnim i kosmopolitskom tumačenjima, kako prošlosti tako i sadašnjosti, predstavnici „građanske škole mišljenja“ sagledavaju istoriju srpskog naroda u izrazito negativnom ključu, bez ikakvog kritičkog otklona od unapred zadatog okvira. Slično, „nacionalna epistemološka zajednica“ ima potrebu za sagledavanjem nacionalne istorije u gotovo isključivo pozitivnim notama. Naravno, mesta za nešto iznijansiraniji pogled nema.
Lično, zagovaram holistički pristup, jedini mogući, ako nas interesuje istorijska realnost u svom totalitetu i oslobođenja anahronizama (učitavanje savremenih vrednosti i pogleda na svet u događaje iz prošlosti). U tu svrhu dajem sledeće ispravke podvučenih rečenica. Srbija, kao državni entitet, tokom Drugog svetskog rata ne postoji već samo u vidu geografske odrednice Vermahtove vojno-okupacione zone i deo zone „Jugoistok“. Ta zona nije prva „oslobođena jevrejskog prisustva“ već su to, od većih oblasti, redom: Alzas, Banat, Luksemburg i Estonija. Kolaboracionističke jedinice domaće uprave nisu igrale ključnu, već pomoćnu ulogu u Holokaustu. Konkretno, sprovođenje administrativnih antisemitskih mera vojnog zapovednika, učešće u antisemitskoj propagandi nemačkih vlasti, snabdevanje hranom logor na Sajmištu preko Franca Nojhauzena i traganje Specijalne policije Dragomira „Dragog“ Jovanovića za preživelim Jevrejima nakon 10. maja 1942. godine – prestanak postojanja Semlin Judenlager-a. Tokom njegovog postojanja, jevrejski logor na Starom sajmištu, iako danas u centru Beograda, tada je, geografski i formalno-administrativno gledano, u okviru grada Zemuna/Semlin-a (NDH). Na kraju, paralelno obeležavanje i memorijalizacija, s jedne strane Holokausta i genocida nad Romima, a s druge genocida nad Srbima, u okviru budućeg memorijala na Starom sajmištu, ne vodi automatski ishodu nultog zbira; ako im se pristupi holistički, bez ideološke ostrašćenosti i shodno nalazima istoriografskih istraživanja.
Izvor: NVO Terraforming.org
Naravno, kao što logor na Sajmištu nije bio u centru Beograda, tako ni Beograd nije bio deo šireg kruga jasenovačkog sistema logora koji se prostirao od sela Draksenić do Novske i od Okučana do sela Hrvatska Dubica. Shodno tome, Nezavisna Država Hrvatska, sem u periodu pred njegovo gašenje (maj-jul 1944. godine), nije bila nadležna za logor iako su na njenoj teritoriji sahranjivani stradali logoraši. Konkretno, na zemunskom groblju. Da je Bulajić poznavao istoriju Drugog svetskog rata u Evropi, posebno „logorsko carstvo i sistem terora“ III Rajha, istakao bi veze Jasenovca i Starog sajmišta sa ostalim logorima na području pokorene Evrope. Nažalost, promatrao ih je isključivo kroz prizmu srpsko-hrvatskih odnosa u socijalističkoj Jugoslaviji i nakon njenog raspada. Na kraju, uloga Nedićeve administracije u prihvatanju i spašavanju Srba iz NDH, sa Kosova i Metohije, iz Pčinjskog okruga i Banata, nije sporna. Međutim, ako sagledavamo celokupnu ulogu generala Milana Nedića i njegove administracije, pridržavajući se holističkog pristupa sine ira et studio, ne možemo zaobići ni onaj tamni deo tj. pomoćnu ulogu u sprovođenju Holokausta.
Kao što sam naglasio na početku, specifičnost slučaja Srbije potiče od položaja srpskog naroda u okvirima „novog evropskog poretka“ nacističke Nemačke, statusa vojno-okupacione zone „Srbija“ i činjenice o uvezanosti genocida nad srpskim i jevrejskim narodom tokom Drugog svetskog rata na prostorima Kraljevine Jugoslavije. Zato niko nikada nije poricao Holokaust. Međutim, nakon krvavog raspada socijalističke Jugoslavije, u potrazi za svojim post-jugoslovenskim identitetom, Republika Srbija i njeno društvo jesu distorzirali Holokaust iz različitih ideoloških pobuda.
Stavovi izraženi u kolumnama predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.
[1] V. Manošek, Holokaust u Srbiji. Vojna okupaciona politika i uništavanje Jevreja 1941-1942, Službeni list SRJ, Beograd, 2007, str. 94.
[2] R. Hilberg, The Destruction of European Jews, W.H. Allen & Co. LTD., London, 1961, str. 433.
[3] „Srpsko-grčki odeljak Balkana bio je […] treće po veličini uporište nemačke armije u okviru okupirane Evrope od strane sila Osovine.[…] ključna u administrativnoj strukturi bila je pozicija vojnog komandanta u Srbiji: po redu nasleđivanja Šroder, Dankelman, Beme, Bader.“, prema R. Hilberg, op. cit., The Destruction of European Jews, str. 433.
[4] C. Browning, Fateful Months, Essays on the Emergence of the Final Solution, Holmes & Meyer Publishers, Inc., New York, 1991, str. 70.
[5] V. Manošek, Holokaust u Srbiji, op. cit., str. 113.
[6] D. Lipstadt, Denying the Holocaust: The Growing Attack on truth and Memory, The Free Press, London, 1993, str. 15
[7] J. Byford, „Put do ’srpskog Yad Vashema’: Manipulacije povijesti logora Sajmište i Jasenovac“, u A. Benčić, S. Odak, D. Lucić (ur.), Jasenovac – manipulacije, kontroverze i povijesni revizionizam, Javna ustanova Spomen područje Jasenovac, 2018, str. 107.
[8] M. Bulajić, Jasenovac, ustaški logor smrti. Srpski mit? Hrvatski ustaški logori genocida nad Srbima, Jevrejima i Ciganima, Muzej žrtava genocida, Beograd, 1999, str. 159.
Talas se u svom radu oslanja i na vašu direktnu podršku. Podržite nas za više ekonomskih, političkih i društvenih analiza.
Istoričar