Foto: iStock
Srbija je tokom perioda pandemije u 2020. godini prešla put od zemlje sa jednim od najstrožih sistema zaključavanja, pa do skoro najblažih mera u Evropi, dok je smrtnost prilično varirala zavisno od perioda godine.
Zemlje Jugoistočne Evrope su 2020. godinu završile sa najvećim brojem umrlih i najmanjim prirodnim priraštajem od Drugog svetskog rata. Rast smrtnosti je bio neujednačen, od preko 25% na području Kosova i Albanije, dostižući evropski i svetski vrh, do primetno nižeg porasta u Grčkoj, Hrvatskoj i Mađarskoj. U međuvremenu, došlo je do novog porasta broja preminulih u prva tri meseca 2021. godine u odnosu na isti period 2020. godine što će sa sigurnošću uticati na konačne brojke smrtnosti po završetku pandemije.
Statistički zavodi u Jugoistočnoj Evropi su krajem januara 2021. krenuli da objavljuju privremene podatke o ukupnom broju umrlih za 2020. godinu. Ipak, za konačne podatke o uzrocima pojedinačnih smrti, kao i o starosnoj strukturi umrlih, moraćemo da sačekamo kraj prve polovine 2021. godine.
Grafik 1. Porast smrtnosti (excess deaths) u Jugoistočnoj Evropi u procentima 2020. godine u odnosu na prosek perioda 2015-2019. Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku, privremeni podaci objavljeni od januara 2021. godine.
Eksperti koji se bave proučavanjem COVID-19 još uvek pokušavaju da ustanove koji su sve faktori uticali da dođe do ovakvog porasta mortaliteta i kakav je uticaj na to imala pandemija. Kroz analizu situacija u pojedinačnim zemljama, ne ulazeći u oblik i stepen sprovođenja epidemioloških mera, izdvojio sam dva faktora koja su sa velikom verovatnoćom uticala da na jugoistoku Evrope postoje drastične razlike u broju mrtvih među zemljama, a to su starost stanovništva i gustina naseljenosti. Takođe, osvrnuo sam se i na njihov uticaj na mortalitet u Srbiji.
Tabela 1 i 2. Smrtnost u Jugoistočnoj Evropi po zemljama 2015-19, smrtnost 2020. godine i razlika u smrtnosti 2020. godine u odnosu na 2015-19. Izvori: Nacionalni statistički zavodi
Tempirana COVID bomba u staračkim domovima – slučaj Slovenije
Zemlje Jugoistočne Evrope su većinski stara društva sa učešćem starijih od 65 godina u ukupnoj populaciji koji se kreće nešto ispod 20% ili malo preko tog iznosa. Izuzeci su Kosovo, Albanija, Crna Gora i Severna Makedonija (Kosovo ima najmlađe stanovništvo u Evropi, a procenat starijih od 65 je oko 7%), što je posledica visokog natatiteta do osamdesetih godina XX veka, od kada se stope rađanja na nivou regiona izjednačavaju.
U grafiku 1. većini posmatrača bi neku vrstu šoka izazvao drastičan porast smrtnosti u Sloveniji, zemlji sa najvećim BDP-om po glavi stanovnika i najvišim stepenom indeksa humanog razvoja (HDI) u regionu.
Slovenija ima izuzetno dobro organizovan sistem prikupljanja statističkih podataka, tako da je Zavod za statistiku Slovenije prvi objavio ne samo podatke o ukupnoj smrtnosti, već i o starosnoj strukturi preminulih u 2020. godini. Za razliku od većine drugih država regije, u Sloveniji je uvećana smrtnost 2020. godine najpribližnija broju preminulih od COVID-19. Od virusa korona umrlo je 2 891 lice (ukupna uvećana smrtnost 2020. iznosila je 3 670 lica), a od toga je 1 682 (58%) preminulo u domovima za stare. Za poređenje, u Italiji koja je tokom prvog talasa pandemije bila jedna od najviše pogođenih država, smrtnost u staračkim domovima je iznosila oko 35%. Populacija starijih od 75 godina Sloveniji je u novembru i decembru 2020. godine doživela bukvalni „pomor“ jer se njihova smrtnost u odnosu na isti period 2019. povećala preko 100%.
Slovenija ima najveći sektor gerontoloških centara u regionu kada je reč o broju ljudi smeštenih u staračkim domovima u odnosu na broj stanovnika. U domovima za stare je smešteno oko devetnaest hiljada lica što je preko 4% ukupnog broja starijih od 65. Za poređenje, Srbija sa skoro 3,5 puta više stanovnika i sličnim procentom starije populacije ima oko dvadeset hiljada mesta u domovima, dok Rumunija sa 2,5 puta više stanovnika od Srbije ima oko dvadeset sedam hiljada domskih kreveta.
Zašto je sistem zaštite starijih osoba u Sloveniji zakazao teško je naći prave odgovore, možemo samo da pretpostavljamo da mere nisu adekvatno sprovedene, iako je Slovenija od okrobra 2020. godine imala jedan od najstrožijih sistema zaključavanja. U par slučajeva virus je u staračke domove ušao preko medicinskog osoblja koje je bilo angažovano istovremeno i u kovid sistemu (slično situaciji u nekim bolnicama u Srbiji). Bilo je i slučajeva protesta zaposlenih u gerentološkim centrima. Visoka smrtnost korisnika staračkih domova u Sloveniji je možda i prilika da se razmisli o stanju u kome se nega starijih osoba nalazi i pronađu neki drugačiji modeli nege koji bi bili bezbedniji i humaniji kako se ovakve tragične situacije ne bi ponavljale.
Urbanizam balkanskih ,,megagradova’’ i višegeneracijska domaćinstva
Poznata je uloga koju gustina naseljenosti i urbanizam imaju u širenju zaraznih bolesti. Da nije bilo Justinijanove kuge od 541-750. verovatno bi Sloveni teško ovladali prostorom Balkana, a Arapski kalifat se nikada ne bi proširio na devastirana područja Vizantije i Persijskog carstva. Faktor naseljenosti je verovatno jedan od najznačajnijih elemenata koji je doprineo naglom rastu smrtnosti 2020. godine, u najviše pogođenim Kosovu, Albaniji i Severnoj Makedoniji.
Kosovo ima najveću gustinu naseljenosti u regionu (oko 150 ljudi po km2), a Priština sa okolinom čini za regionalne prilike megagrad, u kome je zbijeno više od polovine stanovništva Kosova. Dobar deo Prištine, slično velikom delu Skoplja, Tirane, i pojedinih delova Beograda, izgrađen je bez bilo kakvih urbanističkih planova i zasniva se na principu orijentalno-balkanskog urbanizma čiju osnovu čine zbijena naselja, uskih ulica, gde je teško izbeći društvene kontakte stanovništva. Uzimajući u obzir da Kosovo karakteriše i najveći broj ljudi koji žive u jednom domaćinstvu u regiji i Evropi (5,8) što implicira život u višegeneracijsim domaćinstvima, uz jednu od najvećih dijaspora na svetu, koja je slobodno dolazila na Kosovo tokom 2020. godine, praćeno blažim sprovođenjem mera, scenario katastrofe je bilo teško izbeći. Na Kosovu je od posledica COVID-19 2020. godine preminulo oko 1 310 ljudi što je otprilike na polovini broja povećane smrtnosti u 2020. godini.
Slična situacija se ponovila i u Albaniji i Severnoj Makedoniji. Obe države imaju manju gustinu naseljensoti od Kosova, ali su prilično centralizovane sa gustom naseljenošću regije glavnih gradova u kojima je skoncentrisano između trećine i polovine ukupnog stanovništva, koje uglavnom živi u većim, višegeneracijskim domaćinstivima. Takođe, obe države imaju veliku dijasporu, a u slučaju Albanije postojao je i priliv turista tokom 2020. godine. I u jednoj i u drugoj državi postoji nesklad između broja umrlih od COVID-19 i dodatno uvećane smrtnosti 2020. godine. U Severnoj Makedoniji je 2 503, a u Albaniji 1 181 lice preminulo od posledica COVID-19, dok su dodatno uvećane smrtnosti iznosile 4 774 u jednoj i 5 649 u drugoj (Albanija ima najveći nesklad između broja umrlih od COVID-19 i ukupne smrtnosti u 2020. godini na nivou regije, dok je Srbija sledi).
Gustina naseljenosti bi mogla da bude faktor koji je u Bosni i Hercegovini napravio razliku u smrtnosti između 2 entiteta. Dok su Republika Srpska i Federacija BiH približno slične površine, Federacija je duplo naseljenija i ima mlađe stanovništvo. U Republici Srpskoj stariji od 65 čine oko 17%, u a Federaciji oko 12% stanovništva, iako su brojke prilično nerealne i prelaze preko 20% na osnovu Ankete o radnoj snazi. U RS-u smrtnost je 2020. godine povećana za +11.68%, a u Federaciji +15.11% u odnosu na 2019. godinu, iako su mere za sprečavanje pandemije i zdravsteni sistemi u oba entiteta slični.
Niska gustina naseljenosti i mala domaćinstva koincidiraju i sa niskom smrtnošću u Grčkoj, Hrvatskoj, Mađarskoj i Bugarskoj. Iako su u Grčkoj, Atina i Solun veliki centri gde živi više od polovine stanovništva, dobar deo zemlje je nenaseljen što u sklopu sa ostrvima olakšava prekid društvenih kontakata i izolaciju. Slično je i u Hrvatskoj, a i jedna i druga zemlja imaju manja domaćinstva. Bugarska i Mađarska imaju velike glavne gradove, ali i nenaseljena i ispražnjena područja unutrašnjosti, kao i Srbija. Zanimljivo je da je u svim ovim državama broj ljudi u staračkim domovima daleko niži nego u Centralnoj i Zapadnoj Evropi, dok su staračka i samačka domaćinstva dominantna u ruralnim krajevima. Crna Gora ima najnižu gustinu naseljosti u regionu, ali i veliki glavni glavni grad koji obuhvata više od trećine stanovništva zemlje i zbijena, prenaseljena primorska mesta koja su od leta 2020. godine žarišta epidemije.
Manja gustina naseljenosti i nenaseljenost ruralnih područja na kraju su se pokazali kao komparativne prednost država tokom pandemije, praćena određenim ograničenjima kretanja ljudi. Možda bi buduća planiranja razvoja naselja trebalo na neki način uskladiti sa iskustvima proisteklim iz epidemije COVID-19, odsnosno pokušati razvijati urbane centre bez prevelike gustine naseljenosti i koncentracije ljudi na jednom mestu.
Smrtnost u Srbiji – više sreće nego što se očekivalo
Srbija je 2020. godinu završila sa najvećim brojem umrlih, najvećim prirodnim padom broja stanovnika i najmanjim brojem rođenih u svojoj modernoj istoriji. Takođe, u Srbiji postoji velika razlika između broja lica koja su umrla sa COVID-19 i ukupno povećane smrtnosti u odnosu na prethodne godine. Dok je od virusa korona zvanično premilo 3 211 lica, dodatna smrtnost za 2020. godinu iznosi 12 685 (slična situacija je i u Albaniji). Teško je dati pravo objašnjenje, ali jedan od razloga bi možda i bio što se u preminule od COVID-19 ubrajuju samo osobe koje su umrle u bolnicama, a statistiku vodi Republički institut za javno zdravlje koji ne sabira podatke o uzrocima smrti lica umrlih van bolnica.
Rast smrtnosti u zemlji je pratio razvoj COVID-19 epidemije. Tokom perioda najvećeg zatvaranja zemlje mart-maj 2020. godine nije došlo do značajnijeg rasta broja umrlih, osim u aprilu kada je porast bio minimalan i na granici statističkih proseka od oko 4,5 %. Pravu eksploziju smrtnosti Srbija doživljava tokom leta 2020, kada je u mesecu julu premašena istorijska smrtnost uz povećanje od preko 20% u odnosnu na 2019. Tada su se u javnosti postavila pitanja o velikoj razlici u zvaničnim podacima o broju preminulih od COVID-19 i zaraženih u odnosu na ukupan broj hospitalizovanih.
Posle smirivanja pandemije krajem leta 2020, u oktobru počinje postepeni rast smrtnosti koji je kulminirao rekordinim brojem umrlih u novembru i decembru sa porastom od preko 35% i 96% u odnosu na 2019. godinu, kada je po prvi put broj mrtvih u Srbiji bio tri puta bio veći od broja rođenih.
Možemo zaključiti na osnovu dosadašnjih podataka da se Srbija po porastu smrtnosti nalazi negde u proseku regiona i Evrope. Zašto je Srbija prošla bolje od nekih država koje su uvodile potpuna zaključavanja, teško je dati precizan odgovor. Ako uzmemo u obzir faktor starosti populacije Srbija spada u prosek regiona sa 20,7% starijih od 65. Srbija u odnosu na ukupnu starosnu populaciju nema veliki broj korisnika staračkih domova u poređenju sa razvijenim zemljama (pogledati slučaj Slovenije). Iako je bilo dosta slučajeva kada je virus uspeo da prodre u gerontološke centre i kada se u medijima pisalo o umiranju korisnika za sada ne postoje precizni podaci kakav je stepen ukupne smrtnosti u njima. Zdravstene vlasti Srbije su zabranile posete gerontološkim centrima od početka pandemije, tako da i pitanje koliko je sproveđenje mera bilo uspešno.
Gustina naseljenosti je prilično neravnomerno raspoređena. Prosek države je oko 88 na km2, ali je gro stanovništva skoncentrisano u metro zonama Beograda i Novog Sada. Beograd, kao grad u kome živi više od četvrtine stanovnika zemlje, zabeležio je i najveći rast smrtnosti uprkos tome što u odnosu na ostatak zemlje usled migracija ima relativno mlađe stanovništvo (porast je iznosio oko 16,3% u odnosu na 2019. godinu).
Prosečno domaćinstvo u Srbiji je prema zadnjem popisu iz 2011. godine imalo 2,88 članova, ali se broj u međuvremenu dalje smanjivao do 2020. godine. Teško je naći i precizan broj staračkih domaćinstava, ali se on kreće oko pola miliona od koji su polovina samačka. Većina stare populacije živi odvojeno od svoje dece, često u ruralnim oblastima zemlje, pa je to verovatno doprinelo većem porastu smrtnosti.
Srbija je tokom leta 2020. godine imala i slučaj masovnog širenja COVID-19 i naglog skoka smrtnosti usled spoja kombinacije gusto naseljenog balkanskog oblika urbanizma i višegeneracijskog života u većim domaćinstivima na području grada Novog Pazara. Novi Pazar je grad sa najmlađim stanovništvom i najvećom gustinom naseljenosti u Srbiji, što je u kombinaciji sa velikom i pokretnom dijasporom dovelo do katastrofalnog širenja COVID-19. Na osnovu do sada raspoloživih podataka, porast smrtnosti u Novom Pazaru je na nivou Kosova, Albanije i Severne Makedonije. U odnosu na 2019. godinu kada je u Novom Pazaru umrlo 792 lica, taj broj je 2020. godine bio za 218 veći što je povećanje od preko 27%.
Srbija je tokom perioda pandemije u 2020. godini prešla put od zemlje sa jednim od najstrožih sistema zaključavanja, pa do skoro najblažih mera u Evropi, dok je smrtnost prilično varirala zavisno od perioda godine. Nesporno je da je COVID-19 uticao da se smrtnost naglo poveća, ali ćemo na konačne podatke o pojedinačnim uzrocima smrti za 2020. godinu čekati jun 2021. kada Republički zavod za statistiku izađe sa konačnim podacima. U međuvremenu smrtnost u januaru i februaru 2021. godine je za oko nešto više od 19%, odnosno 11% veća u odnosu na isti period 2020. godine sa tendencijom porasta u martu, što znači da nam sledi dugo čekanje na utvrđivanje konačnog broja preminulih i uzroka njihove smrti tokom trajanja COVID-19.
*Stavovi izraženi u kolumnama na Slobodnom uglu predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.