Foto: iStock
*Tekst je deo autorskog serijala „Izbori u Srbiji – zablude i rešenja“
Prelazak na sistem gde se cela pokrajina tretira kao jedna izborna jedinica, glasa se za zatvorene izborne liste, a raspodela mandata se obavlja proporcionalno, doneo je nekoliko posledica.
U prethodnim tekstovima ovog serijala, mnogo smo pričali o hipotetičkim efektima potencijalne promene izbornog sistema. Upravo na primeru Vojvodine možemo videti kako jedna brzopleta i nedovoljno promišljena promena donosi, pored očekivanih, i brojne neplanirane posledice.
Pre početka da napomenem, ovo je tekst o izborima za Skupštinu Vojvodine – ne o statusu ili nadležnostima pokrajine, ni o dometu ili opravdanosti pokrajinskih institucija – već o načinu izbora pokrajinskih poslanika.
Nije promeniti izborni sistem što i polje preći
U junu 2014. godine, Skupština Vojvodine obavestila je dva miliona građana pokrajine da im je promenila izborni sistem. Tek tako. Inicijativu za promenu podneli su poslanici koji su pripadali strankama tadašnje republičke većine, pravdajući potez usaglašavanjem izbornog sistema sa već postojećim na lokalnom i republičkom nivou. Posle svega par časova rasprave, skupština je tankom većinom (62 od 120 poslanika) izmenila ovaj bitan propis, čime je ukinut mešoviti izborni sistem i uveden proporcionalni sa jednom izbornom jedinicom.
Dotadašnji sistem, primenjivan od 2004. godine, predviđao je da se 120 poslanika bira po paralelnom mešovitom sistemu: polovina (60) je birana proporcionalno sa partijskih listi, dok je druga polovina birana po većinskom sistemu, u jednomandatnim izbornim jedinicama. Ovaj sistem je jedini u celoj zemlji omogućavao građanima da direktno glasaju za svog predstavnika po imenu i prezimenu.
Za promenu sistema nije urađena nikakva analiza efekata, nije sprovedena javna rasprava, nije konsultovana stručna javnost. Čak se ni mediji nisu bavili time. Promena je izvršena na osnovu kratkoročne stranačke kalkulacije, anticipirajući skore izbore (na kraju su održani 2016. u redovnom terminu) na kojima je smenjeno dugovečno pokrajinsko rukovodstvo.
Očekivani i neočekivani efekti
Prelazak na sistem gde se cela pokrajina tretira kao jedna izborna jedinica, glasa se za zatvorene izborne liste, a raspodela mandata se obavlja proporcionalno, doneo je nekoliko posledica.
Prva, negativna, odnosi se na urušavanje geografske reprezentativnosti, koju je garantovala većinska komponenta prethodnog izbornog sistema. Naime, s obzirom da se 60 poslanika biralo u jednomandatnim jedinicama, svaka od 45 vojvođanskih opština imala je bar jednog poslanika (dok su veći gradovi imali i više – oni su bili podeljeni na više izbornih jedinica: Novi Sad 7, Subotica 4, Zrenjanin i Pančevo 3, Kikinda i Sombor 2). Efekti su bili vidljivi već nakon izbora 2016. godine, kada je osam opština ostalo bez poslanika u Skupštini Vojvodine (Bač, Beočin, Žabalj, Kovačica, Mali Iđoš, Novi Kneževac, Pećinci i Plandište). Situacija se blago popravila na izborima 2020, kada je bez poslanika ostalo sedam opština (Alibunar, Beočin, Žitište, Irig, Sečanj, Sremski Karlovci, Čoka). Uglavnom se radi o malim i slabije razvijenim opštinama, koje će odsustvom predstavljanja biti dodatno zapostavljene.
Povezan trend je metropolizacija, odnosno natpredstavljenost Novog Sada kao regionalne metropole. Ovaj grad prema zvaničnim podacima učestvuje u populaciji Vojvodine sa 18% stanovništva, dok novosadskih poslanika ima 37 (2016. godine), odnosno 38 (2020. godine), što iznosi oko 31% pokrajinskog parlamenta. Natpredstavljenost pokrajinske prestonice bila je vidljiva i u mešovitom izbornom sistemu, ali je ublažavana većinskom komponentom koja je broj poslanika direktno izabranih u Novom Sadu ograničila na 7.
Ukoliko uzmemo u obzir koncentraciju političke i ekonomske moći u Novom Sadu u odnosu na ostatak Vojvodine, verujem da možemo očekivati dalje pogoršanje negativnih trendova potpredstavljenosti perifernih opština i natpredstavljenosti centra, koji su uostalom karakteristični i za naš republički proporcionalni sistem.
Dalje, primetno je da već od 2012. godine nijedna lokalna inicijativa ili grupa građana ne uspeva da se izbori za prolaz u pokrajinsku skupštinu – u kontrastu sa prethodnim izbornim ciklusima, kada je više takvih kandidata dobijalo poverenje glasača u jednomandatnim jedinicama. Ovakvim grupama sada su šanse gotovo nepostojeće, jer u proporcionalnom sistemu moraju da osvoje cenzus na nivou cele pokrajine, što nije moguće sa lokalnom platformom.
Pozitivna posledica je svakako veća reprezentativnost u političkom smislu, budući da parlament sada verno oslikava političko raspoloženje u pokrajini, bez zakrivljenja uzrokovanog većinskim glasanjem. Međutim, to može da dovede i do veće fragmentacije predstavničkog tela, tj. da optereti buduće vladajuće većine malim partijama sa ucenjivačkim potencijalom. U sadašnjoj situaciji postojanja predominantne stranke to nije izražen problem, ali u budućnosti možemo očekivati manju stabilnost. A stabilnost je jedna od odlika pokrajinske politike: naime 2020. su održani osmi po redu vojvođanski izbori – i svi do sada su održani u propisanom roku od četiri godine: nije bilo prevremenih izbora, a sve pokrajinske vlade od 1992. godine su imale pun mandat. To stoji u velikom kontrastu sa republičkim nivoom, budući da smo za 30 godina višestranačja imali 12 parlamentarnih izbora, a sledeći se već najavljuju za 2022. godinu.
Teoretski, očekivana negativna posledica je i umanjenje predstavljanja manjina, budući da su u Vojvodini nacionalne manjine uglavnom teritorijalno koncentrisane. Međutim, one nisu bile značajno predstavljene ni u mešovitom sistemu, jer osim stranaka mađarske zajednice malo ko ima izraženu političku organizaciju, pa su u manjinskim sredinama uglavnom pobeđivale građanske stranke koje su istakle kandidate manjinskog porekla. Takav trend se preneo i na proporcionalni sistem, pa je SNS počela da ostvaruje uspehe u etnički mešovitim opštinama, posebno u onima u kojima građani srpske nacionalnosti nemaju većinski udeo u populaciji (npr. Subotica, Bečej, Kovačica, Temerin, Čoka).
Sa druge strane, uvođenje proporcionalnog sistema je poboljšalo predstavljanje žena, iz prostog razloga što je mere pozitivne diskriminacije teško sprovesti u većinskom sistemu, u kome su obično kandidovani i birani muškarci. Sada, kada se svih 120 poslanika bira proporcionalno, na liste se može primeniti aktuelni propis po kome dva od svakih pet kandidata (dakle 40%) mora doći iz redova slabije zastupljenog pola.
Najzad, osvrnimo se i na selekciju. Kako su stranke oslobođene provere svojih kandidata imenom i prezimenom pred glasačima, one sada mogu da ponude izborne liste u kojima neće previše obraćati pažnju na kvalitet ili stručnost kandidata, budući da građani retko gledaju imena na listi. Rečju, ukidanjem jednomandatnih jedinica ukinuti su i podsticaji strankama za pozitivnu selekciju kadrova, što dalje utiče na smanjen kvalitet pokrajinskog parlamenta.
Ranije primenjivani mešoviti sistem pokazivao je očekivane posledice: omogućio je lokalnu predstavljenost i bolju selekciju partijskih kadrova, kao i indukovanu političku stabilnost čak i u fragmentiranom okviru srpskog partijskog sistema u prvoj deceniji nakon petooktobarskih promena. Uvođenjem proporcionalnog sistema te prednosti su izgubljene.
Pročitajte i:
*Stavovi izraženi u kolumnama predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.
Istraživač na Institutu za političke studije