Foto: iStock
Fakulteti u Srbiji nalaze se usred velikih promena, sa kojima moraju da se izbore. Nažalost, retki su primeri velikih promena u okviru državnih fakulteta, kakve su mogle da se vide u prethodnim godinama na primeru Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu, ili na Ekonomskom fakultetu u Beogradu.
Svaki oktobar označava početak akademske godine i novu fazu u životima brucoša, pa je ovo pravo vreme da se zapitamo o budućnosti fakulteta i visokih škola u Srbiji. Najvažnija promena koju možemo da vidimo tokom protekle decenije jeste smanjenje ukupnog broja novoupisanih studenata u zemlji, jer su generacije koje dolaze na red za upis na osnovne studije sve malobrojnije. Drugi manje vidljiv trend su promene u vezi sa oblastima studiranja, a potom i velike promene kod upisa na privatne fakultete.
Demografija je sudbina
Kako na red za upis tercijarnog obrazovanja dolaze sve malobrojnije generacije usled demografskih kretanja, to će imati značajan uticaj na poslovanje fakulteta, kako državnih tako i privatnih. Manje dece znači manji broj upisanih studenata, čak i da dođe do povećanja stope upisa na fakultete i više škole. Iako povećanje obuhvata može na prvi pogled da deluje kao lako i jednostavno rešenje, ono sa sobom nosi nove probleme, a to je pitanje znanja upisanih studenata. Iako nema nekog posebnog istraživanja o kvalitetu znanja koje su novopečeni studenti poneli iz osnovnih i srednjih škola, postoje anegdotalni podaci koji govore o tome da u ovoj oblasti postoje ozbiljni problemi, pre svega kod stručnih predmeta. Kako je meni jednom prilikom rekla sada penzionisana profesorka sa jednog od fakulteta tehničkog usmerenja sa Univerziteta u Beogradu: “Sada diplomiraju i oni koji ranije nisu mogli ni da upišu fakultet”.
Sa ovim problemom se već suočavaju brojni fakulteti, koji potom spuštaju kriterijume za upis ili za studiranje radi mira u kući – bez dovoljnog broja studenata nema ni održavanja nastave na pojedinm predmetima ili čak čitavim katedrama. S druge strane, i kod fakulteta koji su “popularni”, tj. koji uspevaju da popune budžetske kvote, isto postoji podsticaj upisa većeg broja samofinasirajućih studenata. Ovo se najviše vidi kod fakulteta društveno-humanističkih nauka, gde nema potrebe za radom u laboratorijama, već se najveći deo nastave održava na principu table i krede. Ovo znači da dodatni samofinansirajući student sa sobom donosi čist novac jer je dodatni trošak njegovog obrazovanja jako nizak.
Za procenu ovakvih demografskih trendova nije dobar pokazatelj ukupan broj upisanih studenata. U sistemu još uvek postoje “pre-bolonjci”, kao i studenti koji studiraju duži broj godina nego što je programom predviđeno. Ovo takođe govori o tome da opterećenje studenata verovatno nije optimalno, ali i da možda pitanje leži u kvalitetu predznanja koje se na fakultet nosi. Umesto toga, bolje je posmatrati ukupan broj novoupisanih studenata. Ovaj broj na svim ustanovama tokom 2019/2020. školske godine (državnim i privatnim fakultetima, kao i na visokim školama) sada je niži za 15% u odnosu na 2011, i svake godine od tada se smanjivao. Smanjenje nije ipak isto kod svih. Najveći gubitnici su državne visoke škole gde je broj studenata niži za preko 40%. Nakon toga slede državni fakulteti gde je broj studenata niži za 11%, dok je broj studenata na privatnim fakultetima porastao za četvrtinu.
Grafik: Odabir fakulteta novoupisanih studenta 2012-2019. Izvor: RZS.
Promene u područjima studija
Kako prolazi vreme jasno se oslikavaju i promene u tome šta studenti žele da studiraju. Zbog lošeg načina sakupljanja i obrade podataka Republičkog zavoda za statistiku (RZS) ne možemo da pronađemo dužu seriju podataka. Do 2015. su društvene nauke, poslovanje i pravo bili objedinjeni, a od tada se i posebno vodi statistika za oblast informacionih tehnologija, koja je do tada bila objedinjena sa prirodnim naukama i matematikom. Čak i ova kratka vremenska serija 2015-2019. pokazuje određene promene – veliki pad upisanih studenata u oblastima obrazovanja (15%), ekonomije, prava i menadžmenta (20%), kao i veliki porast interesovanja za društvene i prirodne nauke i informaciono-komunikacione tehnologije (po 16%). Ovaj trend promene interesovanja verovatno bi bio još značajniji kada bismo imali podatke za još nekoliko godina unazad.
Grafik: Broj studenata po oblastima studija. Izvor: RZS.
Promene kod privatnih fakulteta
Broj studenata na privatnim ustanovama nije veliki, što nije u skladu sa opštim lamentom nad time da je veliki broj političara i zaposlenih u javnom sektoru tokom poslednjih desetak ili više godina diplomirao upravo na privatnim fakultetima. U školskoj 2019/2020. godini na privatnim fakultetima studiralo je manje od 29.000 studenata, što čini manje od 12% od njihovog ukupnog broja.
Grafik: Broj ukupno upisanih studenata u Srbiji u školskoj godini 2019/2020. Izvor: RZS.
Međutim, došlo je do velikih promena u vezi sa brojem studenata na privatnim fakultetima. Univerzitet Megatrend je najveći gubitnik ovih promena, sa velikim padom broja upisanih studenata, što je najverovatnije posledica svih afera koji su se na njemu desili u proteklim godinama, sa posebnim osvrtom na doktorat ministra Nebojše Stefanovića. Umesto njega, veliki rast zabeleželi su Singidunum i Privredna akademija. Nažalost, i ovde imamo problem sa načinom prikupljanja i obradom podataka od strane RZS-a. Tek od akademske 2017/18. godine daju se podaci po univerzitetima o upisanim studentima, umesto samo zbirno privatni/državni univerziteti i po statističkim regionima. Dok se rektor Megatrenda, Mića Jovanović, 2012. godine hvalio kako ovaj univerzitet ima 26.000 studenata danas je broj spao na ispod 10% prvobitne cifre. Najbrojniji privatni univerzitet trenutno je Singidunum sa 7.500 studenata, a prate ga Union – Nikola Tesla sa 4.800 i Privredna akademija sa 4.100. Svi ostali univerziteti imaju po oko 1.000 ili manje studenata.
Buduća kretanja traže velike promene
Fakulteti u Srbiji nalaze se usred velikih promena, sa kojima moraju da se izbore. Nažalost, retki su primeri velikih promena u okviru državnih fakulteta, kakve su mogle da se vide u prethodnim godinama na primeru Fakulteta tehničkih nauka u Novom Sadu, ili na Ekonomskom fakultetu u Beogradu. Oba ova fakulteta su značajno promenili i osavremenili svoje studijske programe, da bi zadržali ili privukli studente. Sa sve malobrojnijim generacijama u budućnosti, smanjivaće se i broj studenata. Za njih će biti potrebno boriti se većim kvalitetom studija i okretanjem ka privatnom sektoru – od stručnih praksi do promene programa da bi studenti imali bolju početnu poziciju na tržištu rada. Ovde će se posebno na udaru naći privatni fakulteti jer je budžetsko finansiranje velika prednost za državne fakultete; privatni fakulteti mogu da opstanu uglavnom pronalazeći tržišne niše u koje državni ne ulaze.
Još uvek postoji trend upisa na deo privatnih fakulteta da bi se samo došlo do diplome, jer ona garantuje mesto i napredovanje u javnom sektoru ili veći društveni ugled samo od diplome srednje škole u slučaju ljudi koji su u prilici da naslede neki porodični posao. S druge strane, bez promena upisne politike na državnim fakultetima možemo lako doći do situacije u kojoj se na većini fakulteta potpuno ispunjavaju samo budžetske kvote. Ovo može da znači i potrebu za smanjivanjem previše glomaznih fakulteta, naročito u oblastima društvenih nauka gde je u prethodnim godinama povećan broj predmeta i nastavnika dok je trajao talas upisa velikog broja samofinansirajućih studenata. Usled gubitka prihoda od ovih školarina, takvi fakulteti će se naći u ozbiljnim finansijskim poteškoćama.
Što se tiče nade u dolazak studenata iz inostranstva koji bi popunili buduća upisna mesta, to za sada ostaje više domen lepih želja. Za to je neophodan, pored povećanja kvaliteta studijskih programa, i veliki napor u uvođenju studija na engleskom jeziku. Takođe, inostrani studenti možda mogu biti zainteresovani da studiraju u zemlji koja je članica Evropske unije pod uslovom da je taj Univerzitet na Šangajskoj listi, ali to za sada kod nas ostaje samo Beogradski univerzitet. Cena može da bude veliki odbojni faktor. Cena studija u na fakultetima Univerziteta u Beogradu nije visoka u međunarodnom poređenju (zavisno od fakulteta, oko 3.000 evra godišnje za strane studente), ali nije uopšte zanemarljiva imajući u vidu niže cene školarina u nekim drugim evropskim zemljama, kao što su Francuska ili Nemačka. Takođe, Beograd je prilično skup grad za život u poređenju sa drugim gradovima iz okruženja, kao što su Sofija, Budimpešta ili Krakov, što ga čini značajno manje atraktivnim za inostrane studente. Da bi se ove prepreke prevazišle potrebne su značajne promene u načinu kako se upravlja državnim fakultetima kod nas, posticajima koje kreiraju postojeća pravila, uključujući i način finansiranja studija iz državnog budžeta.