Foto: iStock
Srpska revolucija, kako ovdašnju borbu za nacionalno oslobođenje tokom prve trećine XIX veka naziva nemački istoričar Leopold fon Ranke, predstavlja dragoceni ključ za razumevanje savremene političke istorije Srbije, ali i putokaz za promišljanje njenog savremenog položaja i budućnosti. Mada je Rankeovo delo objavljeno 1829. godine, obično se smatra da je vrhunac Srpske revolucije označilo donošenje Sretenjskog ustava 1835. godine. Epizoda sa Sretenjskim ustavom, iako kratkog daha (ustav je bio na snazi manje od dva meseca, a efektivno samo dve nedelje), jeste kruna ustaničkih napora, ali i ilustracija načina na koji je borba za nacionalno oslobođenje bila ne samo nužan uslov osvajanja slobode u unutrašnjem političkom i institucionalnom kontekstu, već i njegovo sveprisutno drugo lice. Uz sav oprez koji je neophodan pri upotrebi istorijskih analogija i svest o bitnim razlikama između ondašnjeg i današnjeg srpskog društva, Srpska revolucija i njen nastavak (a kulminacija ovog nastavka jeste Prvi svetski rat kao događaj koji je označio kraj Hobsbaumovog „dugog devetnaestog veka“) i danas su neobično relevantni. Sa jedne strane, zato što oslikavaju neke od gotovo zakonolikih načina na koje politika funkcioniše, a sa druge, zato što razvejavaju neke od mitova i detinjastih pogleda na političku istoriju Srbije.
Tri borbe Srpske revolucije
Prvi srpski ustanak izbio je neposredno nakon što se svet upoznao sa dvema velikim revolucijama: Američkom i Francuskom. Ovi istorijski događaji, koji su mnogostruko oblikovali tadašnji svet i načine promišljanja politike i društva, bili su različiti koliko su bili značajni: zbog toga je Edmund Berk bio pristalica prve, a oštar kritičar potonje revolucije. Prema Berku, problem Francuske revolucije bio je što se vodila filozofskim, a ne istorijskim načelima; na tom tragu, Slobodan Jovanović u sjajnom eseju o Berku promenu poretka u Francuskoj naziva revolucijom, a u britanskim kolonijama „bunom“. Ta načela su, kako god ih danas tumačili, u velikoj meri predstavljala ondašnji duh vremena, što je, pored geopolitike, bio jedan od razloga zašto je i Srpska revolucija u brojnim zapadnim krugovima nailazila na simpatije. Biografije i ustaničke uloge ljudi poput Dositeja Obradovića i Božidara Grujovića, da pomenemo samo njih dvojicu, pokazatelji su suštinske komplementarnosti triju naizgled različitih borbi: za nacionalno oslobođenje, moderne i slobodarske političke institucije i široku narodnu prosvećenost.
Nacionalno oslobođenje, sa svim brutalnim načinima praktikovanja politike koje je sa sobom donosilo, predstavljalo je nužan uslov i drugo lice lične i političke emancipacije tadašnjih stanovnika „beogradskog pašaluka“ (Smederevskog sandžaka). Upravo su ustanci iz Orašca i Takova i različiti vidovi borbe Karađorđa i Kneza Miloša sjajna ilustracija ove činjenice. Kako na jednom drugom mestu piše Slobodan Jovanović, Miloš je, paradoksalno, bio u lošijoj poziciji od Karađorđa, budući da je Karađorđe „imao da natura svoju vlast ostalim vojvodama“, a Miloš da „postepeno otima vrhovnu vlast od turskog paše u Beogradu“. Kada je ovo „otimanje“ ozvaničeno Hatišerifom uz 1830. godine (koji, pored ostalog, predviđa pravo na samostalnu unutrašnju upravu), a budući da se Miloš u međuvremenu surovo obračunao sa političkim rivalima iz vremena Drugog ustanka stvorivši istovremeno sebi nove neprijatelje, stekli su se uslovi za nešto sadržajniju unutrašnjopolitičku borbu u Srbiji. Definitivan kraj feudalizma bio je blizu, i mada oslobođenje seljaka nije uvek i nužno bilo motiv za borbu narodnih starešina protiv Miloševog apsolutizma, ono je bilo njena kolateralna korist.
Tako je vazalna Kneževina Srbija dobila prvi ustav već 1835. godine, iz pera Dimitrija Davidovića, intelektualca, novinara i velikog poznavaoca i ljubitelja francuske ustavne tradicije. Iako, sasvim u duhu vremena, nije propisivao naročite političke slobode, Sretenjski ustav je bio veoma značajan jer je proklamovao načelo podele vlasti, ali i važne lične slobode poput prava svojine i nepovredivosti stana, neprikosnovenosti ličnosti i prava na zakonito suđenje, slobode veroispovesti i slobode kretanja. Lekcija o nužnosti borbe za spoljašnju autonomiju morala je, nažalost, da bude ponovo naučena neposredno po donošenju ustava: susedne velike imperijalne sile – pre svega Turska i Austrija, ali i Rusija koja po pravilu nije blagonaklono gledala na Milošev apsolutizam – oštro su se protivile ovom vanrednom iskoraku Srbije. Sretenjski ustav je hitno ukinut, i tek tri godine kasnije zamenjen takozvanim Turskim ustavom. Postalo je sasvim jasno da bez oslobađanja od stege koju su Srbiji, sada već nekoj vrsti ustavne monarhije, nametale velike sile, a posebno Turska, ne može biti ni ostvarenja istinskih ličnih i političkih sloboda.
Slavan, ali brutalan korak u dvadeseti vek
Naredne godine i decenije donele su nova politička previranja i prvu dinastičku smenu u vreme ustavobranitelja, koji na presto dovode Karađorđevog sina Aleksandra. Ovo je period modernizacije zemlje, usvajanja građanskog zakonika i proklamacije Garašaninovog spoljnopolitičkog programa oslobođenja i ujedinjenja Srba i ostalih Slovena, poznatog kao Načertanije. U duhu ovog dokumenta, knez Aleksandar Karađorđević aktivno je pomagao napore Srba severno od Save i Dunava tokom Mađarske revolucije 1848. godine. Političke turbulencije ne prestaju, kako na spoljnom tako i na unutrašnjem planu: nakon Svetoandrejske skupštine, na presto se vraća Miloš Obrenović; dolazi do faktičkog, a zatim i formalnog stvaranja velikih političkih stranaka: liberala, radikala i naprednjaka (koji će, svako na svoj način, iskazivati i jasna spoljnopolitička usmerenja, pre svega u odnosu na Rusiju i Austriju); a 1869. godine Srbija dobija već treći, takozvani Namesnički ustav.
Nakon srpsko-turskih i rusko-turskih ratova u drugoj polovini sedamdesetih godina, Srbija konačno postaje nezavisna kneževina na Berlinskom kongresu 1878. godine. Usledilo je političko približavanje Austriji, oličeno u Tajnoj konvenciji iz 1881. godine i austrijskoj podršci proglašenju kneza Milana za kralja 1882. godine. Novi pritisci u pravcu liberalizacije rezultiraju donošenjem takozvanog Radikalskog ustava 1888. godine, kao dokumenta koji bio sasvim u skladu sa pravnim tekovinama najrazvijenijih zemalja tadašnje Evrope, a posebno Francuske i Belgije: ovoga puta, tu su i važne odredbe o političkim slobodama i slobodi štampe. Srbija će, sporim ali jasnim korakom, smanjivati zaostatak za razvijenim evropskim društvima, širiti kvalitet ličnih sloboda i političkog predstavljanja, i postepeno postajati zemlja imigracije. Ubrzavanje svetske istorije krajem devetnaestog i početkom dvadesetog veka nije zaobišlo ni srpsko društvo: nova dinastička smena, aneksiona kriza i balkanski ratovi bili su uvod u Prvi svetski rat, kojim je Srbija, konačno oslobođena strane vladavine, na slavan ali brutalan način zakoračila u politički dvadeseti vek.
Dositej Obradović: simbol zabluda o srpskom društvu
Iskustvo borbe za nacionalno oslobođenje tokom dugog devetnaestog veka ključno je za razumevanje mnogih drugih važnih epizoda, kao i za razbijanje nekoliko naivnih i štetnih zabluda o srpskom društvu i politici, kako u istorijskom tako i u savremenom kontekstu. Jedan od aspekata tiče se mitova o srpskim odnosima sa Rusijom i Zapadom, koji se često, gotovo bez ikakvog istorijskog utemeljenja, posmatraju u manihejskom maniru koji ide do apsurda. Jasno je da zabluda koju je najlakše identifikovati kroz poštapalicu „A šta su Rusi ikad učinili za nas?“ ne može da izdrži test istorijske pouzdanosti: Bukureški mir (1812), Akermanova konvencija (1826), ili zajednička borba protiv Turske 1876–1878, samo su neke od epizoda koje svedoče o značaju ruske podrške srpskom nacionalnom oslobođenju. Isto tako, ali u drugom smeru, pokušaj Rusije da, u skladu sa svojim tadašnjim percipiranim interesima, promoviše Bugarsku na štetu Srbije prilikom sklapanja Sanstefanskog mira, trajni je podsetnik koliko je naivno uzdati se u bezuslovnu podršku čak i od strane tradicionalnih saveznika. Većina današnjih debata o Srbiji između Zapada i Rusije, nažalost, odvija se između dva aistorijska ideološka ekstrema, u okviru ovih mitskih argumenata.
Druga – i potencijalno još opasnija – velika zabluda je ona o navodno trajnoj i esencijalizovanoj suprotstavljenosti dveju društvenih snaga kroz celokupnu modernu istoriju Srbije, pri čemu je jedna grupacija aktera konzervativna, retrogradna, religiozna, te nacionalno i proruski usmerena, a druga liberalna, progresivna, prosvećena, nadnacionalna i prozapadna. Sve i da zanemarimo činjenicu da su gotovo sve značajne dramatis personae Srpske revolucije u različitim fazama i aspektima bile ponešto od svega navedenog, ličnost Dositeja Obradovića je dovoljna da se demontira čitava nakaradna shema. Obrazovani austrijski Srbin koji je napustio kaluđerski poziv ali ostao u izvanrednim odnosima sa crkvom, zadojen idejama racionalizma i prosvetiteljstva na Zapadu, ali romantičarski nacionalno zanesen do te mere da, nakon početka Prvog ustanka, napušta miran i lagodan život u Trstu i prelazi u Srbiju, gde Karađorđa savetuje da se manje uzda u Austriju a više u Rusiju, ministar prosvete u ustaničkoj vladi kojom rukovodi sveštenik Mateja Nenadović, osnivač Beogradskog univerziteta u vidu Velike škole: Dositej Obradović izmiče banalnom smeštanju u bizarne ideološke kalupe, što je, nažalost, danas rasprostranjena, pa možda i dominantna praksa.
Trajna vrednost iskustva Srpske revolucije jeste lekcija o značaju strateškog promišljanja nacionalne budućnosti i, u tom kontekstu, o međuigri unutrašnje i spoljne politike. Razboritost i spremnost na kompromis u spoljnoj politici predstavljaju nužnost, ali nisu sami sebi svrha: oni imaju smisla samo ako postoji svest o nedvosmisleno formulisanom nacionalnom interesu i na njemu zasnovanim ciljevima. Spoljna i unutrašnja politika svakako ne funkcionišu po istim principima i pravilima, ali su neraskidivo povezane: i jedna i druga su sredstvo za ostvarivanje najviših ciljeva i vrednosti jednog društva. Sloboda je, bez sumnje, najviša od svih; utoliko je značajnije sagledati i razumeti oba njena lica. Jer, spoljašnje slobode možda i može biti bez unutrašnje – na primer, ako ste autoritarna velika sila u bipolarnom međunarodnom sistemu – ali unutrašnje slobode nema ako, u krajnjoj instanci, građani ne upravljaju životom svoje političke zajednice bez pritiska i kontrole spoljašnjih aktera.
*Tekst je deo nove rubrike na Talasu – “Tradicija slobode”.
*Stavovi izraženi u tekstovima u okviru Tradicije slobode predstavljaju isključivo lične stavove autora, a ne stavove uredništva Talasa.
Istraživač-saradnik na Institutu za političke studije