Usled obeležavanja važnih godišnjica u vezi sa Prvim svetskim ratom tokom novembra i decembra često smo imali prilike da slušamo o novovekovnim vladarima iz dinastije Karađorđević. Ovo se pre svega odnosi na kralja Petra Prvog i njegovog sina Aleksandra.
Sa istoričarem Čedomirom Antićem, predsednikom Naprednog kluba, razgovarali smo o kralju Petru prvom Karađorđeviću, o njegovoj ličnosti, političkim dešavanjima, kao i o odnosu vlasti prema Karađorđevićima.
Kada biste uporedili kralja Petra Karađorđevića sa ostalim vladarima Srbije u XX veku, šta biste istakli kao njegove prepoznatljive osobenosti?
“Kralj Petar je bio vladar sa iskustvom, na presto je stupio kao naš najstariji novovekovni vladar. Nije bio jedini namćor među našim kraljevima i kneževima, ali je svakako među njima bio najskromniji.”
“Uprkos teškom karakteru i decenijama koje je proveo u progonstvu, kralj Petar je bio naš narodni, u najvećoj meri demokratičan i verovatno najpravdoljubiviji srpski vladar Novog veka.”
“Pravodoljubiv je bio i njegov deda vožd Karađorđe, kao što je knez Miloš bio u većoj meri narodni vladara od kralja Petra, ali jedan potreban spoj ovih osobina, kao i tolerantnost prema složenom stanju u državi i spremnost na poštovanje ustanova, činili su da kralj Petar bude jedan od malobrojnih velikih vladara u našoj istoriji.”
Tokom 11 godina koliko je efektivno bio suveren, Srbija kralja Petra suočavala se sa ozbiljnim političkim, ekonomskim i ratnim izazovima – od Carinskog rata sa Autrougarskom, preko Aneksione krize, do Balkanskih ratova. Kolika je bila stvarna politička moć kralja tokom ovih kriza? Kako su izgledali odnosi sa vladom i ministrima? Da li biste izdvojili neki značajan politički momenat?
“Kralj Petar je u našu istoriju ušao kao vladar koji je bio spreman da ne zloupotrebljava svoje moći. Neko bi rekao da on to nije mogao zbog ustava, stadijuma u razvoju države, velikih sila itd.”
“To međutim nije tačno: dovoljno je bilo da stane uz zaverenike iz 1903, kasnije uz “Crnu ruku” ili uz jednu srpsku vladu koja bi to želela – pa da efektivno sruši ustav.”
“On to nije učinio, a tokom svoje vladavine držao se pralamentarizma i ponašao uzorno. Važne momenti predstvaljaju: pristanak da prestolonaslednika Đorđa liši prava nasleđa, kada je Ljubomir Stojanović odbio mandat za sastav vlade zbog jedne rečenice koju je izgovorio kralj Petar, kada je počeo da duže vremena boravi na frontu, kada je iz svoje apanaže (plate) odlučio da isplaćuje penzije porodicama oficira koji su odani zakletvi poginuli braneći kralja Aleksandra Obrenovića, pa prelazak preko Albanije… Mnogo je takvih ikoničnih trenutaka njegove vladavine.”
Šta biste pored pomenutih kriza istakli kao posebno važne procese, izazove i događaje u ovom tzv. ”zlatnom dobu” srpske demokratije? Šta to doba čini zlatnim, a šta baca senku na taj sjaj?
“Veličina “zlatog doba demokratije” u Srbiji sadržana je u stabilnosti ustanova, Naravno u odnosu na savremene uzore i susede. Kralj se nije mešao u rad zakonodavne, sudske i izvršne vlasti. Vlade su padale i birane u skupštini, novine su bile slobodne.
Godine 1905. vlada je raspisala izbore i izgubila na njima, sledeći put to se desilo, i to prilično slučajno (i uz neophodnost male revolucije) 95 godina kasnije – 2000. godine.
Problem je bio u postojanju tajnih vojnih organizacija, pritisku Austrougarske, problemima u Osmanskom carstvu i, uprkos velikom napretku tih decenija, niskoj obrazovanosti i slaboj kulturi prosečnog građanina.”
Da li su postojali i ako jesu, kakvi su bili odnosi između kralja i zaverenika koji su ubili poslednjeg vladara dinastije Obrenović?
“Kralj je osećao dug prema zaverenicima. Ipak, nastojao je da se drži, koliko je to bilo moguće, neutralno. Nespremnost da na vreme neutrališu centre moći u vojsci skupo je koštala Karađorđeviće.
Kralj Petar je, nespreman da se opredeli u vreme krize oko odnosa vojnih i civilnih vlasti u novooslobođenim krajevima 1914. preneo vladarske dužnosti na sina Aleksandra. Kasnije će taj sukob dovesti do Solunskog procesa koji je pak podelio prognanu srpsku državu i u narednim decenijama dao logističku i moralnu potporu pristalicama komunističkog totalitarizma.“
Smatra se da kralj Petar nije značajno uticao na donošenje političkih i vojnih odluka posle 1914. godine. Kakvi su bili profesionalni i lični odnosi kralja Petra i regenta Aleksandra?
“Njihovi odnosi su bili porodični – relacija između oca i sina. Mada, sudeći prema izvorima, čini se da je Petru bio draži njegov stariji sin Đorđe. Izvesno je da su kralj i regent imali različite karaktere i sasvim drugačije viđenje u slučaju mnogih političkih ideala.”
Kralj Petar dobio je svoj spomenik u Novom Sadu. Zašto u Beogradu 2018. godine ne postoje spomenici ni kralju oslobodiocu, ni kralju ujedinitelju? Kako komentarišete odnos predsednika Vučića prema ovim vladarima?
“Postoje vidljivi otpori kad je reč o obeležavanju istorijskih ličnosti i njihovih dela iz vremena novovekovne srpske i jugoslovenske kraljevine. Naša elita je ipak većinom potekla iz komunističke i jugoslovenske nomenklature.
Kralj Aleksandar Karađorđević danas nema ulicu u Beogradu, jedna njegova bista vraćena je pred Arhiv Jugoslavije.
Aleksandar Vučić je oportunista i demagog. Nema teme koju neće upotrebiti i iskoristiti u meri u kojoj mu to preporuče istraživanja javnosti i savetnici.”
Glavni urednik