Foto: iStock
Ako jednog lepog dana budemo doživeli državnu penziju, koja je obavezna, pa za nju izdvajamo doprinose pitao nas neko za to ili ne, trebalo bi da poznajemo barem osnovne stvari o tome pošto će nam to značajno uticati na život za koju deceniju.
Koje sve vrste penzija postoje?
Postoje starosna, invalidska i porodična penzija. Osiguranici koji su zaposleni u vojsci imaju posebne vojne penzije, kao i poljoprivrednici, pa se one često nazivaju poljoprivredne penzije (o njima u ovom tekstu nećemo pisati).
Starosna penzija je osnovna penzija u svim penzionim sistemima. Ljudi se penzionišu kada ispune uslove za nju, a to su broj godina staža i / ili broj godina života, najčešće oba. Muškarci se u Srbiji penzonišu sa navršenih 65 godina i minimum 15 godina staža, a žene sa 62 godine života i minimum 15 godina staža. Starosna granica za žene se postepeno podiže svake godine, pa bi trebalo da se izjednači sa onom za muškarce 2032, od kada bi i ženama trebalo 65 godina života za penziju.
U prevremenu penziju mogu ići ljudi koji napune pun iznos staža (40 godina za muškarce i 38 za žene) bez toga da su napunili potreban broj godina života. Međutim, postoji i minimalna starost za prevremene penzije – 57 godina za muškarce i nešto manje za žene. Ali pazite da li to zaista želite – za prevremeni odlazak u penziju obračunavaju se aktuarski penali: penzija se umanjuje za 0,34% za svaki nedostajući mesec (maksimalno do 20,4%).
Aktuarski penali
Aktuarski penali treba da obezbede pravičnost među osiguranicima: zamislite dvojicu komšija koji rade u istoj firmi, na istom radnom mestu sa istom platom. Oni bi trebalo da imaju i istu ili barem veoma sličnu penziju, tj. da u fond uplate i putem penzija podignu relativno sličan iznos novca.
Međutim, ako se jedan penzioniše 3 godine ranije (jer je krenuo da radi sa manje godina) on će isto toliko duže primati penziju (jer je pretpostavka da će obojica imati istu dužinu života, što ne mora da uvek bude tačno, ali kada se veliki broj pojedinaca posmatra u proseku, to ima smisla).
Samim tim, prvi penzioner bi povukao više novca iz fonda u odnosu na drugog, iako su bili uplatili istu sumu. Zato se njegova penzija ovim penalima smanjuje za iznos koji bi trebalo da omogući da obe penzije budu relativno istovetne – ne na mesečnom, već na nivou ukupnog penzionerskog veka.
Minimalna penzija je minimalni iznos koji neko može dobiti kao starosni penzioner i trenutno iznosi malo iznad 14.000 dinara. Ona je veća nego što bi bila penzija nekoga ko ima minimalne uslove za penziju (samo 15 godina staža sa doprinosima koji su plaćani na najnižu osnovicu), da bi obezbedila da svi penzioneri budu iznad određenog nivoa dohotka.
Ovaj iznos je obračunat tako da garantuje dohodak iznad međunarodne klasifikacije apsolutnog siromaštva i usklađuje se sa rastom cena. Samim tim je apsolutno siromaštvo u Srbiji znatno manje zastupljeno kod starijih, nego u opštoj populaciji. Ovo naravno i dalje ne znači da su penzije visoke i da garantuju neki kvalitet života u starosti.
Invalidsku penziju dobijaju ljudi koji su usled bolesti ili povrede razvili invaliditet. Da li će neko ići u invalidsku penziju ili ne, odlučuje lekarska komisija, i dok je nekada to bilo lako (1990-ih godina su usled zabrane otpuštanja radnika preduzeća masovno slala radnike u invalidsku penziju umesto na biro), sada je situacija znatno otežana pa je prilično teško dobiti ovaj status.
Invalidska penzija iznosi onoliko koliko bi iznosila stvarna penzija date osobe ukoliko bi se ona penzionisala u tom trenutku (imajući u vidu samo broj godina staža te iznos zarade).
Porodična penzija nije prava penzija, već je više deo socijalne politike. Kako pravo na penziju pripada određenom licu, kada neko umre obustavlja se njena isplata. Međutim, kako je u nekim slučajevima penzija jedini izvor prihoda porodice (zamislite bračni par u kome je drugi supružnik bio nekativan na tržištu rada), supružnik može da dobije porodičnu penziju.
Ona se isplaćuje preživelom bračnom drugu ili potomcima – pod uslovom da su oni na školovianju, i to do 20. godine života za srednju i 26. godine za fakultet. Oni nemaju pravo da primaju drugu penziju ili da rade za iznos veći od minimalnog iznosa za plaćanje doprinosa, jer im se u tom slučaju penzija oduzima. Iznos porodične penzije zavisi od broja članova porodice – iznosi 70% za jednu osobu, a 100% ako je za 4 i više njih.
Socijalni doprinosi
Socijalni doprinosi se naplaćuju na zaradu, u slučaju standardnog ugovora o radu doprinosi za penziono osiguranje iznose 26% bruto plate (zvanično 14% iz bruto zarade na teret radnika, na šta poslodavac dodaje još 12%). PIO doprinosi se naplaćuju i na autorske honorare i rad preko omladinske zadruge (ako je lice nezaposleno).
Minimalni doprinosi su najmanji iznos doprinosa koji se plaća – oni iznose isto 26% minimalne osnovice koja trenutno iznosi oko 23.000 dinara. Ona nije ista koliko i minimalna zarada, ali je po iznosu prilično blizu (iznosi 35% prosečne zarade). Dakle, ako i radite za neki iznos niži od ove osnovice, vi i dalje morate da platite ove minimalne doprinose, pa za ljude koji rade na niskim iznosima zarada i nepuno radno vreme opterećenje doprinosima nije efektivno 26% bruto zarade, već može biti i znatno više.
Maksimalni doprinosi su oni koji se plaćaju na maksimalnu osnovicu koja iznosi petostruku prosečnu mesečnu zaradu, trenutno oko 330 000 dinara. Stopa je ista, ali za ljude koji imaju više plate od datog nivoa socijalni doprinosi se na taj iznos ne naplaćuju, pa je efektivno opterećenje doprinosima za njih niže.
Kako se obračunavaju penzije?
Penzija se obračunava formulom koja deluje jednostavno, ali kojom je nemoguće unapred oceniti iznos penzije. U svakom slučaju, najvažniji parametri su broj godina radnog staža (broj godina tokom kojih su plaćani doprinosi), odnos vaše zarade u odnosu na prosečnu zaradu u zemlji u svakoj pojedinačnoj godini, i vrednosti opšteg boda.
Iznos penzije = Lični bod * Opšti bod
Lični bod = Lični koeficijent * Broj godina radnog staža
Lični koeficijent = Zbir godišnjih ličnih koeficijenata / Broj godina radog staža
Godišnji lični koeficijent = Godišnja zarada u jednoj kalendarskoj godini / Prosečna godišnja zarada u Srbiji u datoj godini
Dakle, za svaku godinu se obračunaju koeficijenti da bi se odredio lični koeficijent, potom bod. Kako vrednost boda objavljuju državni organi (trenutno je oko 772 dinara), dobija se konačno i iznos penzije.
Na primer: ako imamo osobu koja ima 36 godina radnog staža i koja je 30 godina radila na poslu gde se isplaćuje prosečna plata, a 6 godina na radnom mestu sa platom 20% većom od proseka, njen obračun izgledao bi ovako:
Godišnji lični koeficijent: 30 godina po 1 i 6 godina po 1,2; ukupno 37,2
Lični koeficijent: 1,033
Lični bod: 37,188
Iznos penzije: 26 860 dinara.
Kako da imamo veću penziju?
Ako računate na državne penzije, od vas zavisi kolika vam je trenutno zarada i koliko dugo ćete raditi. Ako želite veću penziju, morate dakle da radite što je duže moguće i sa što je moguće višom zaradom. Ali od iznosa opšteg boda zavisi konačan rezultat, a na njega ne možete da utičete direktno.
Ali možete indirektno – što je neka privreda produktivnija, to će biti viši ekonomski rast, kao i rast zarada i poreskih prihoda. Kako su penzije u određenom odnosu prema platama (grubo govoreći, prosečna penzija je negde oko polovine prosečne zarade), tako će sa rastom plata doći i do rasta penzija preko iznosa opšteg boda.
Ako ste već penzioneri, glasajte za političare koji vam obećavaju veće penzije. Možda vam ih povećaju, a ako i to nije ekonomski održivo, postoji šansa da ne doživite trenutak u kome će da ih smanje. Ako pak razmišljate i o budućnosti svoje dece i unuka, ili ako pred vama stoje još duge godine staža do penzije, onda danas glasajte za one partije, političare i javne politike koji će dovesti do povećanja produktivnosti i ekonomskog rasta, a posledično i do rasta penzija.
I male promene rasta na dugi rok mogu da budu veoma značajne: uz rast od 1,5% BDP će za 50 godina biti tek dva puta veći nego danas, a uz rast od 5% BDP će biti veći oko 3,5 puta. Ta mala razlika u godišnjoj stopi rasta stoji između prosečne penzije od 300 evra i bede u starosti i, s druge strane, prosečne penzije od 700 evra i mirne starosti.
