Foto: Flickr, Fronteiras do Pensamento/Greg Salibian
Juče, 27. juna, na Fakultetu političkih nauka u Beogradu održano je predavanje profesora Frensisa Fukujame, čuvenog američkog društvenog analitičara, političkog komentatora i politikologa koji se u naučno-istraživačkim radovima najčešće bavio temama demokratizacije i međunarodne političke ekonomije.
Fukujama je postao najpoznatiji po svojoj tezi o „kraju istorije” nastaloj početkom 90-ih godina, do koje dolazi pobedom liberalne demokratije nad nedemokratskim totalitarnim režimima poraženim nakon završetka Hladnog rata. Fukujamini stavovi u knjizi „The End of History and the Last Man” izazvali su burne reakcije i kritike u svetskoj javnosti i intelektualnoj zajednici koje traju i danas.
Teza o kraju istorije
Pad berlinskog zida 1989. godine najavio je završetak Hladnog rata i višedecenijskog bipolarizma u međunarodnim odnosima nakon čega dolazi do potpune globalne prevlasti Sjedinjenih Američkih Država kao vodeće hegemonske sile. U ovom periodu različiti teoretičari iznosili su sopstvena predviđanja budućnosti u međunarodnim odnosima među kojima su najpoznatiji Semjuel Hantington, Pol Kenedi, Džozef Naj, Frensis Fukujama i drugi.
Frensis Fukujama je smatrao da će „kraj istorije” uslediti nakon završetka ideološkog sukoba između liberalno-demokratske ideje koja je dominirala na zapadu i kolektivističko-socijalističke ideje prisutne u autoritarnim političkim sistemima.
Još 70-ih godina se pokazalo da je liberalni kapitalizam funkcionalniji od modela države blagostanja i/ili planske ekonomije koja je gubila bitku u efikasnosti, produktivnosti i činjenici da je bila netolerantna i demokratski deficitarna prema političkom pluralizmu i participaciji građana.
Do Fukujaminog „kraja istorije” dolazi pobedom liberalne političke demokratije i tržišne ekonomije nad „mračnim silama totalitarizma i tiranije”. Ona je u političkom smislu omogućila ponovno ujedinjenje Nemačke i konačno spuštanje Staljinove „gvozdene zavese” u centralnoj i istočnoj Evropi.
U širem pogledu, taj događaj predstavlja civilizacijski model razmišljanja i ponašanja koji je zasnovan na vrednostima političke filozofije liberalizma koja postaje dominantna i opšteprihvaćena nakon rušenja nedemokratskih oblika vladavine u Sovjetskom Savezu i njegovim drugim satelitima.
I zaista je tako delovalo. Nesumnjivo, Fukujama je svoja dela napisao pod utiskom Hantingtonovog Trećeg talasa demokratizacije koji se zasnivao na grupnoj tranziciji iz nedemokratskih u demokratske režime najpre u Južnoj Evropi, Latinskoj Americi i delovima Azije. Rušenje autoritarnih i komunističkih režima u centralno-istočnoj Evropi najavilo je potpunu pobedu zapadne liberalne demokratije i tržišne privrede koje bi po Fukujami trebalo da budu prihvaćene od strane suprotnog tabora.
Pobeda „zapadne ideje” prvenstveno je vidljiva u potpunom „iscrpljivanju sistemskih alternativa zapadnom liberalizmu”. Reforme u sovjetskoj ekonomiji, društvu i socijalnoj politici započete od strane Gorbačova najbolje ilustruju njegovu tezu. Njihov cilj bio je uvođenje liberalizacije društveno-političkog života kroz institucije slobode govora, partijskog pluralizma, tržišne privrede i decentralizacije u odlučivanju uz ukidanje cenzure i sveukupnog monopola komunističke partije koji je postojao još od boljševičke revolucije 1917.godine.
Revolucije nastale u Evropi 1989. godine označile su istorijsku promenu sistema ravnoteže snaga sa dominacijom kapitalizma u ekonomskom smislu, liberalne demokratije u ideološkom i dominacije SAD na političkom planu. Tranzicija je mogla da počne.
Teorijski uticaji
Frensis Fukujama nije prvi teoretičar koji je govorio o koncepciji „kraja istorije”. Pre njega to je učinio Karl Marks koji je verovao u kontinuirani istorijski razvoj koji će se završiti komunističkom utopijom i omogućiti razrešavanje svih prethodnih kontradiktornosti. Ipak, Marks je ovaj pojam pozajmio od Hegela i njegove istorijske dijalektike koja ima svoj početak, sredinu i kraj.
Fukujama je krenuo Hegelovom filozofijom istorije i analogijom da se istorija završava u jednom apsolutnom trenutku. Za Hegela taj momenat predstavlja Bitka kod Jene 1806. godine kada je Napoleon ostvario veliku pobedu nad pruskom vojskom. Za Fukujamu, liberalna demokratija je „poslednji stupanj u evoluciji”. Nakon završetka Hladnog rata ništa neće ostati isto. Poslednji evolutivni stupanj podrazumeva izgradnju novog svetskog poretka u kojem dominiraju određene univerzalne vrednosti pod uticajem supersile pobednice.
Fukujama ipak ovde ne govori o kraju svetskih događaja nego o „kraju evolucije ljudske misli o primarnim načelima”. Liberalna demokratija sa svojim kapitalističkim ekonomskim obrascem zauzima primarno mesto kao najbolji model društvenog organizovanja ispred poraženih nedemokratskih, autoritarnih i despotskih ideologija i poredaka od apsolutnih monarhija, fašizma, nacizma i komunizma.
Država koja nastaje na kraju istorije liberalna je u onoj meri u kojoj prepoznaje i kroz sistem prava štiti univerzalna čovekova prava na slobodu, a demokratska u onoj meri u kojoj postoji samo uz pristanak onih kojima se upravlja.
Kritike
Kritike su uglavnom upućene prema njegovom ideološkom pristupu. Ne treba zaboraviti da je Fukujama svoju tezu postavio u periodu dok je bio deo komiteta za političko planiranje u State Department-u pa ne čudi toliki optimizam u projekcijama budućeg poretka.
Džozef Naj je smatrao da se posthladnoratovski poredak može pre opisati kao „povratak istorije” a ne njen kraj što dovodi do okolnosti u kojima ideološka neslaganja neće voditi velikim međudržavnim sukobima. Rusija i Kina danas implementiraju kapitalističke ekonomske obrasce kako bi bile konkurentnije u svetskoj trgovini ali se ipak ne zasnivaju na liberalnim vrednostima u ideološkom smislu, niti su to ikada želele.
Verovatno najznačajnija kritika i odgovor tezi o „kraju istorije“ dolazi od njegovog profesora Semjuela Hantingtona, koji je Fukujamu izdvajao kao jednog od svojih najboljih studenata. Suprotno od Fukujame, Hantington polazi pesimističnim pristupom u svom „Sukobu civilizacija“ koji će dominirati svetskom politikom.
Takođe, zamera mu se da nije dovoljno obratio pažnju na globalne izazove nastale porastom verskog fundamentalizma, jazom između bogatih siromašnih ili demografskim problemima. Neki smatraju da je problematično i neozbiljno govoriti, posle Sokrata i Aristotela, da je određeni politički poredak trajno stabilan i nepromenljiv. Jedan od najvećih odgovora i konkurenata liberalnom kapitalizmu posle završetka Hladnog rata jeste etnički, verski i nacionalni komunalizam.
Moglo bi se zaključiti da je Fukujama imao previse optimističan pogled na budućnost u međunarodnim odnosima koja će se zasnivati na jednoj filozofiji, ekonomskoj doktrini i političkom modelu organizacije vlasti.
U studiji “Refleksije o kraju istorije pet godina kasnije”, Fukujama je odmereniji u isticanju prednosti liberalne demokratije nad drugim oblicima društvenog organizovanja. Istakao je da je sa moralne strane socijalistička šema raspodele pravednija ali je nefunkcionalnost njen glavni problem.
Fukujama se ovde ogradio od vlastitog neutemeljenog slavljenja prednosti liberalnog kapitalizma ističući normativni a ne empirijski stav što je takođe bila kritika koja ga je sve vreme pratila. Kraj istorije ne znači da će svet zaista stati, već da Fukujama veruje da smo pronašli najbolje moguće društveno uređenje.
Pročitajte i: Kratak osvrt na tezu o “kraju istorije”
Fukujama je 1989. godine objavio članak u časopisu “Nacionalni interes” pod nazivom “Kraj istorije” nakon čega i knjigu “Kraj istorije i poslednji čovek” 1992. godine. Hladnoratovski sukob bio je nešto više od političkog, vojnog ili teritorijalnog nadmetanja dva bloka. Bio je to sukob dve potpuno različite ideje o načinu organizovanja društvenog života, jedne koja je pod maskom egalitarnosti narušavala slobodu i prava građana i druge koja je u prvi plan isticala slobodno delovanje pojedinaca uz odsustvo ograničenja u kome svako najbolje zna sopstveni interes.
Fukujama je tvrdio da smo sa padom komunizma dostigli krajnju tačku ideološkog razvoja i “pojavu zapadne liberalne demokratije kao konačnog oblika ljudske vladavine”. Pobeda “zapadne ideje” za Fukujamu podrazumeva pobedu liberalne političke demokratije, tržišne privrede i poštovanja ljudskih i manjinskih prava nad mračnim silama totalitarizma i tiranije.
Za njega je taj trijumf naročito vidljiv na osnovu “potpunog iscrpljivanja alternativnih koncepcija zapadnom kapitalizmu”. Kraj istorije za njega podrazumeva apsolutni trenutak u kome dolazi do “pobede racionalnog oblika društva i države.”