Prethodnih nedelja, na internetu je osvanuo tekst Balkan Insajt portala (Balkan Insight) o članku sa Vikipedije na hrvatskom jeziku gde su koncentracioni logori Jasenovac i Aušvic okarakterisani kao sabirni logori, umesto kao radni logori i logori smrti.[1]
Istoričarima nije nepoznata dotična „interpretacija“ namene pomenutih koncentracionih logora kao što nam nije nepoznato da ovo niti je prvi slučaj te vrste, niti će biti poslednji. Uostalom, ako neko želi da zamagli istinu o stradanju Jevreja tokom Holokausta u Evropi, a posebno na području nekadašnje Jugoslavije, dovoljno je da to uradi sa dva najpoznatija simbola tih stradanja – Aušvicom i Jasenovcem. Međutim, većina ljudi na internetu nisu istoričari, te vam ovom prilikom dugujem objašnjenje samog fenomena.
Poreklo fenomena
Koreni ovog fenomena nalaze se u poricanju Holokausta (denial of Holocaust). Ukratko, grupa ljudi na čelu sa Dejvidom Irvingom (David Irving) počela je krajem ’80ih i početkom ’90ih godina prošlog veka da poriče istoriju Holokausta. Naime, nisu poricali stradanje jevrejske zajednice u Evropi samo po sebi, ali su tvrdili da je do njega došlo usled bolesti i loših životnih uslova u logorima – ne kao posledica plana da se ona sistematski uništi. Prema Irvingu, gasne komore u logorima smrti nisu postojale.
Odgovor je stigao već 1993. godine kada Debora Lipštad (Deborah Lipstadt) objavljuje svoju knjigu „Poricanje Holokausta“ gde eksplicitno optužuje Irvinga da je „najopasniji zagovornik poricanja Holokausta“. Sukob je dostigao kulminaciju u vidu sudskog procesa u Velikoj Britaniji – Irving protiv izdavačke kuće „Pingvin“ i Debore Lipštad od 1996. do 2000. godine.
Profesionalna istoriografija je dobila „bitku za istinu o Holokaustu“. Sud je presudio u korist tuženih, Lipštad i izdavačke kuće koja je objavila njeno, sada već, klasično delo. Od tog trenutka, mnogi smatraju, izvojevana je konačna pobeda nad poricateljima Holokausta.
Šta je distorzija Holokausta (distortion of the Holocaust)?
Postoji nekoliko definicija distorzije Holokausta, koja se u literaturi naziva još i „meko poricanje“ (soft denial). Efraim Zurof (Efraim Zuroff) definiše ga kao tendenciju da se iskrivi objektivna i realna slika o Holokaustu relativizacijom, dekontekstualizacijom, davanjem nepotpunih informacija i slično.
Po njemu, distorzija slike o Holokaustu izrazito je prisutna u zemljama gde su lokalni kolaboracionisti i saveznici aktivno učestvovali u uništavanju jevrejske populacije (baltičke zemlje, Ukrajina, Belorusija, Hrvatska), a nakon kraja II svetskog rata bile deo komunističkog lagera Sovjetskog saveza. Dakle, zemlje Istočne i Jugoistočne Evrope.[2]
U praksi, niko u ovim zemljama ne poriče da se dogodio Holokaust, ali učešće svojih sunarodnika ili ne pominje ili opravdava time što su stradali za vreme komunističkog perioda. Zato i ne čudi usvajanje dve deklaracije – jedne Saveta Evrope, br. 1481 iz 2006, i na osnovu nje „Praške deklaracije“ iz 2008. u kojima se osuđuju i izjednačavaju svi totalitarni režimi, kako nacistički tako i komunistički. Sa jedne strane, ove zemlje su na taj način donekle zamaglile sliku o stradanju njihove jevrejske zajednice, a sa druge, dobile „čiste biografije“ sa ciljem da postanu deo porodice evropskih demokratskih država tj. Evropske unije.
Slučaj Hrvatske
U Hrvatskoj, kao i ostalima republikama nekadašnje socijalističke Jugoslavije, istraživanje stradanja za vreme II svetskog rata – izuzetak su prve tri poratne godine – nije sprovođeno sistematski. Iz tog razloga, kada je došlo do urušavanja i raspada zajedničke države krajem ’80ih i početkom ’90ih godina XX veka, dolazi do poplave naslova i dela čiji je cilj bio revizija socijalističke istoriografije.
Iako je do revizije ideološki obojene istoriografije trebalo da dođe, u tom talasu došlo je i do nuspojave, objavljivanja dela čiji je cilj bio poricanje Holokausta. Klasičan primer poricanja, knjiga „Bespuća povijesne zbiljnosti“ Franje Tuđmana.[3]
Nakon smrti prvog demokratski izabranog predsednika Hrvatske, Franje Tuđmana, 1999. godine, suđenja i pravosnažne presude bivšem zapovedniku koncentracionog logora Jasenovac Dinku Šakiću oktobra 1999, te početka evropskih integracija 2003. godine koje su podrazumevale, između ostalog, i saradnju sa Haškim tribunalom (ICTY), u Hrvatskoj poricanje Holokausta postaje marginalna pojava. Međutim, na njeno mesto dolazi distorzija.
U suštini, distorzija Holokausta u Hrvatskoj ima tri pojavna oblika. Prvi aspekt, dolazak ustaša na vlast 10. aprila 1941. godine, tumači se isključivo kao posledica delovanja III Rajha tj. kao nešto što je veštački instalirano; drugi pokušava da prenaglasi ulogu Nedićeve Srbije i Srba u sprovođenju „Konačnog rešenja“ na tlu okupirane Srbije; poslednji ističe u prvi plan borbu za demokratiju i stradanje hrvatskog naroda za vreme socijalističke Jugoslavije.
Klasičan primer je teza o „trostrukom logoru Jasenovac“ čiji zagovornik je Društvo za istraživanje trostrukog logora Jasenovac, a u skladu sa rezolucijom Saveta Evrope 1481.
Ukratko, prvi, sabirni i radni, logor jeste Jasenovac za vreme NDH (1941-1945) gde Jevreji stradaju isključivo po diktatu Nemaca; drugi za sve protivnike komunizma (1945-1948); treći za vreme sukoba Jugoslavije sa Staljinom (1948-1951). U ovakav okvir se idealno uklapaju, da navedemo samo dva primera, film Jakova Sedlara „Jasenovac – istina“ iz 2016. godine kao i nedavna izjava hrvatske predsednice Kolinde Grabar Kitarović u Buenos Airesu, Argentina. Da li vam je sada jasnije otkuda klasifikacija Jasenovca kao „sabirnog logora“ na hrvatskoj Vikipediji?
I ove godine odvojene komemoracije u Jasenovcu
Kao i svake godine, 22. aprila obeležava se proboj poslednjih zatočenika logora Jasenovac. U poslednje dve godine, nažalost, jevrejska i srpska zajednica u Hrvatskoj obeležavaju pomenuti datum odvojeno od službene, državne, komemoracije. Isti je slučaj i sa Savezom antifašističkih boraca i antifašista Republike Hrvatske. Ni ova godina, po svemu sudeći, neće biti izuzetak.[7] Takav trend će se nastaviti ako se nastavi sa distorzijom Holokausta.
Dobra strana ovog negativnog trenda svakako jeste što su međunarodna tela koja se bave Holokaustom zainteresovana za slučaj Hrvatske. Konkretno, Međunarodna alijansa za sećanje na Holokaust (IHRA) donela je odluku, a one su obavezujuće za sve države-članice, da muzejska postavka u spomen-području Jasenovac mora pod hitno da se menja, te da ostaci zatvora u Staroj Gradišci moraju da se sačuvaju od daljeg propadanja.
Iskreno se nadamo da će Republika Hrvatska, za početak, sprovesti ove odluke u delo.
[1] http://www.balkaninsight.com/en/article/how-croatian-wikipedia-made-a-concentration-camp-disappear-03-23-2018
[2] U Zapadnoj Evropi kolaboracionisti su saučesnici u popisivanju, hvatanju i deportaciji Jevreja ali ne i aktivni učesnici tokom samog čina ubijanja.
[3] Deborah Lipstadt, Denying the Holocaust: The Growing Attack on truth and Memory, The Free Press, London, 1993, str 15.
Istoričar